حرکت بانک‌ها از درآمدهای مشاع به سمت درآمد غیرمشاع
بسیاری از بانکداران قدیمی شیوه سنتی بانکداری را که در آن بخش اعظم درآمد بانک‌ها از محل پرداخت تسهیلات به افراد (حقیقی و حقوقی) تحقق پیدا می‌کند، غیرقابل تغییر و انعطاف می‌دانند و معتقدند وظیفه اصلی بانک به جمع‌آوری وجوه (منابع) و پرداخت آن در قالب تسهیلات خلاصه می‌شود. اما امروزه سیستم کسب درآمد در بانک‌ها در حال تغییر و دگرگونی است.
به طور کلی درآمدهای مشاع بانک‌ها از مجموع سود تسهیلات اعطایی و سود و زیان حاصل از سرمایه گذاری‌ها حاصل می‌شود که اگر از این درآمد حاصل شده، سهم سود سپرده‌گذاران کسر شود، سهم بانک از درآمدهای مشاع حاصل می‌شود. همچنین درآمدهای غیر مشاع نیز مجموع درآمدهای حاصل از کارمزد، مبادلات ارزی و سایر فعالیتهای مشاوره‌ای بانک‌ها است.
در گذشته، به دلیل تفاوت زیاد بین نرخ‌های سود دریافتی با سود پرداختی، بانک‌ها بخش اعظم درآمد خود را از محل تفاوت بین سود دریافتی از تسهیلات و سود پرداختی به سپرده‌گذاران کسب می‌کردند، اما طی سالهای اخیر با توجه به کاهش تفاوت بین نرخ سود دریافتی از تسهیلات و نرخ سود پرداختی به سپرده‌گذاران و همچنین تمایل مشتریان به سپرده‌های سرمایه‌گذاری و در نتیجه، افزایش بهای تمام شده پول، حاشیه سود عملیاتی بانک‌ها از محل درآمدهای مشاع به شدت تنزل یافته است و باعث شده است که بانک‌ها تمایل چندانی به کسب درآمد از محل درآمدهای مشاع نداشته باشند و در مقابل کسب درآمد از محل درآمدهای غیر مشاع، به دلیل دریافت کارمزد به صورت نقدی و در نتیجه، ایجاد جریان نقد برای بانک و همچنین ریسک پایین نسبت به درآمدهای مشاع باعث روی آوردن اکثر بانک‌ها به سمت این گونه درآمدها شده است.
بنابراین وجود مطالبات معوقه و نیاز شدید بانک‌ها به منابع جدید درآمدی باعث شده درآمدهای غیر مشاع بانک‌ها روز به روز مهم‌تر از قبل شود. ما در ادامه با محمدرضا غفوری، کارشناس بانکی درباره اهمیت درآمد غیرمشاع و اثر آن در نظام بانکی و اقتصادی کشور به گفت‌وگو نشستیم.
غفوری، کارشناس اقتصادی بانکی است و بیش از 27 سال در حوزههای فناوری، مالی و اقتصادی سابقه فعالیت دارد.
چگونگی نحوه درآمدزایی بانک‌ها
غفوری در ابتدای صحبت‌های خود با اشاره به درآمدهای مشاع و غیرمشاع شرکت‌ها، گفت: «محور فعالیت بانک‌ها به عنوان یک بنگاه اقتصادی با توجه به سودآوری شکل می‌گیرد. بانک‌های کشور با توجه به سازوکارها و سیاست‌هایی که از طریق سازمان‌های بالادستی اعمال می‌شود، چارچوب‌های خاصی دارند. بنابراین نحوه درآمدزایی بانک‌ها به عنوان وکیل منابع سپرده‌ای از طریق هزینه در فعالیتهای اقتصادی و تجاری، تعیین می‌شود.»
درآمد مشاع چیست؟
او درآمدهای مشاع را یکی از مهم‌ترین منابع درآمدی بانک‌های کشور دانست که سهم قابل توجهی از درآمد آنها را به خود اختصاص می‌دهد و توضیح داد: «درآمد مشاع از طریق میزان سود تسهیلاتی که بانک‌ها از فعالیتهای متفاوت اقتصادی-تجاری دریافت می‌کنند، شکل می‌گیرد. سیاست‌های پولی که با توجه به شرایط اقتصادی کشور اعمال می‌شود، باعث شده است تا نرخ تسهیلات و سپرده در نظام بانکی ما متفاوت باشد. بانک ماموریت دارد سازوکار پرداخت تسهیلات را آسان و سود سپرده‌ها را نیز پرداخت کند. بنابراین در این شرایط اگر قرار باشد بانک سودآور باشد، ایجاد تعادل میان این دو ماموریت مشکل خواهد شد. بنابراین درآمدهای غیرمشاع راه‌حل این مساله است که می‌تواند منبعی باشد برای درآمدزایی بانک تا هزینه‌های خود را تامین و نرخ سود تسهیلات را تعدیل کند.»
این کارشناس بانکی ادامه داد: «یکی از چالش‌های اصلی نظام بانکی کشور مربوط به پرداخت تسهیلات و نرخ سود مربوط به آن است. در صورتی که در بانک‌های خارج از کشور تعادلی میان این دو مساله وجود دارد و بخش قابل توجهی از درآمدهای بانک‌ها از طریق درآمد غیرمشاع کسب می‌شود.»
نسبت درآمد مشاع و غیرمشاع
غفوری در پاسخ به این سوال که نسبت درآمد مشاع و غیرمشاع بانک‌های خارجی چگونه است، گفت: «میزان درآمد مشاع و غیرمشاع بانک‌های خارج از کشور با یکدیگر متفاوت است. بانک‌هایی وجود دارند که 50 درصد از درآمد آنها از طریق درآمدهای غیرمشاع به دست می‌آید. در واقع تعادلی میان این منابع درآمدی ایجاد شده است. در صورتی‌که سهم درآمدهای غیرمشاع بانک‌های ایران به طور متوسط به 5درصد نیز نمی‌رسد و این مساله از توسعه فعالیت و رویکرد ارائه خدمات جلوگیری می‌کند.»
سازوکارهای کسب‌وکاری جدید
این کارشناس بانکی با تاکید بر اینکه بانک‌ها در سالهای اخیر به سمت تعریف سازوکارهای کسب‌وکاری جدیدی گام برداشتند، افزود: «این مساله فرصتی خوبی برای تغییر نگرش و استراتژی است. بانک‌ها به سمت حوزه‌هایی همچون تحول دیجیتال رفته‌اند که ماهیت کسب‌وکاری آنها را تغییر می‌دهد. به طوری که در حال حاضر حجم قابل توجهی از استارت‌آپ‌ها و فین‌تک‌ها در حوزههای مالی فعالیت می‌کنند. اما در گذشته برای انجام هرگونه فعالیت اقتصادی و تجاری تنها باید با بانک تعامل برقرار می‌شد. ورود نقش آفرین‌های جدید ایجاد اشتغال خواهد کرد و منجر به تسهیل امور در حوزه مالی و بانکی خواهد شد.»
درآمدهای غیرمشاع و توسعه فعالیت بانک‌ها
او توجه به درآمدهای غیرمشاع را عاملی دانست که باعث توسعه فعالیت بانک‌ها در شرایط فعلی می‌شود و توضیح داد: «بانک‌ها از این طریق می‌توانند خدمات خود را توسعه دهند و ابزارهای خود را برای استفاده مردم و کارآفرین بهینه کنند. طی چندسال گذشته آمار استفاده از ابزارها و خدمات الکترونیک بانک‌ها ارتقا پیدا کرده است. به‌گونه‌ای که اخیراً بیش از 90 درصد پذیره‌نویسی سهام‌های ETFهای دولتی از طریق ابزارهای الکترونیکی صورت گرفت. با شیوع کرونا حضور فیزیکی مردم در بانک‌ها کاهش پیدا کرده است و فرصتی ایجاد شده است تا تاثیرگذاری ابزارهای الکترونیکی بانک‌ها مشخص شود. در آینده رویکرد خدماتی بانک‌ها با توجه به مسائلی همچون بهداشت، سهولت و صرفه‌جویی در زمان تغییر می‌کند و به سمت توسعه ابزارهای غیرحضوری خواهد رفت. بنابراین این مساله فرصتی خوبی برای کسب درآمدهای غیرمشاع است.»
اصلاح نظام کارمزد و افزایش درآمدهای غیرمشاع
این کارشناس بانکی در پاسخ به این سوال که چگونه می‌توان از طریق اصلاح نظام کارمزد درآمدهای غیرمشاع را افزایش داد، بیان کرد: «باید یک بازیبنی در خصوص هزینه‌های ارائه سرویس صورت گیرد. شاید در فاز اول نتوان نرخ‌های واقعی را مطرح کرد و نیاز به گذشت زمان باشد. در هرصورت این مساله باید در دستور کار بانک مرکزی قرار گیرد. درآمدهای غیرمشاع بانک‌ها در روند ارائه خدمات بانکی نیز تاثیر می‌گذارد و تصویر بهتری از آینده خواهد ساخت.»
بازنگری در هزینه ارائه سرویس‌ها
غفوری با اشاره به کاهش تعداد شعب بانک‌ها که طی سالهای اخیر در پی توسعه خدمات و ابزارهای غیرحضوری اتفاق افتاده است، گفت: «خدمات غیرحضوری باعث می‌شود تا در وقت و هزینه مردم صرفه‌جویی شود. بنابراین هزینه ارائه سرویس‌ها با توجه به این امر باید تعیین شود. برای مثال هزینه صدور کارت در مقایسه با امنیت و سهولتی کاربری که برای مشتریان فراهم می‌کند قابل توجیه است. همچنین امنیت شبکه پرداخت مربوط به زیرساخت‌هایی است که شبکه بانکی فراهم کرده است و این امر موجب می‌شود تا جمع آوری و انتقال وجوه سازمان‌ها و مردم با سهولت بیشتری انجام شود. بنابراین باید کارمزد چنین مسائلی بازتعریف شود تا مدل درآمدی بانک‌ها بهبود پیدا کند.»
کاهش هزینه تمام شده پول
او در رابطه با کاهش هزینه تمام شده پول از طریق درآمدهای غیرمشاع، گفت: «فاکتورهای هزینه تمام شده پول در کشور ما با سایر دنیا متفاوت است و این امر عمکلرد بانک‌ها در حوزه پرداخت تسهیلاتی تاثیر خواهد داشت. هر اندازه که نرخ تامین مالی کاهش پیدا کند سود تسهیلات و سپرده‌ها نیز متعادل می‌شود. در واقع با افزایش سهم درآمدهای غیرمشاع، بانک‌ها برای تعدیل بخشیدن به نرخ تسهیلات و هزینه‌های پول آزادی عمل بیشتری خواهند داشت و مشتریان نیز با هزینه بهتر تسهیلات و خدمات دریافت خواهند کرد.»
چرا خدمات بانکی نباید رایگان باشد؟
غفوری در پایان با اشاره به اینکه تحریم‌ها تبدیل به بهانه‌ای برای عدم توسعه فعالیت بانک‌ها شده است، افزود: «هزینه استفاده از خدمات و سرویس‌های بانکی در ایران بسیار اندک است و همین مساله باعث شده است تا بانک‌ها به سمت بنگاه‌داری سوق پیدا کنند. مسیر واقعی بانکداری دنیا مربوط به تسهیلات و خدمات و دریافت کارمزد از این خدمات می‌شود ولی در ایران مسئولان و مردم انتظار دارند تا خدمات بانکی را به صورت رایگان دریافت کنند و هیچ کدام در رابطه با رویکرد خدمات‌دهی و چگونگی تامین مالی صحبت نمی‌کنند.»