منشاء واژه “بانک” از کجاست؟
واژه بانک از کلمه ایتالیایی «بنکو» به معنای نیمکت گرفته شده است. ایتالیایی ها در قرون وسطی هنگام انجام معاملات تجاری روی نیمکت می نشستند و به تدریج این واژه به تدریج تغییر کرد و به کلمه بانک تبدیل شد. امروزه تمام کشور‌های جهان دارای سیستم بانکی هستند.
در واقع ابتدایی ترین شکل بانکداری توسط زرگر‌ها پدید آمد. تجار و بازرگانان پول و نقدینگی مازاد خود را به زرگر‌ها امانت می دادند تا از آن مراقبت کنند. تاجر در مقابل پرداخت پول، رسیدی از زرگر دریافت می کرد. زرگر این پول را به عنوان وام و یا نزول به دیگران قرض می داد و در مقابل از آن‌ها سود می گرفت. به این ترتیب بر مقدار پول اولیه افزوده می شد. زرگر مقداری از این سود را نیز به صاحب اصلی پول پرداخت می کرد. در واقع این، آغاز نظام بانکی بود.
بازرگان برای پرداخت پول به دیگران، یادداشتی برای زرگر می نوشت و از او می خواست از پولی که نزدش به امانت سپرده است، مقدار معینی را به شخص حامل یادداشت بپردازد. چنین یادداشتی امروزه چک نامیده می شود.
سیستم نوین بانکی در سال 1587 میلادی در ونیز آغاز به کار کرد و بانکی به نام “بنکودی ریالتو” تاسیس شد. از آن پس، مردم می توانستند پول، طلا و نقره خود را نزد این بانک به امانت بسپارند و در واقع لزوم آن را دریافت کنند.
بانک در مقابل دریافت پول، طلا و نقره رسیدی به مشتری ارائه می داد. صاحب رسید می توانست از آن به عنوان نوعی اوراق بهادار استفاده کند.
نخستین بانک ایالات متحده آمریکا در سال 1782 میلادی در فیلا دلفیا، آغاز به کار کرد. اولین بانک انگلستان در سال 1852 میلادی تاسیس شد. امروزه در تمام کشور‌های جهان تعداد زیادی بانک وجود دارد.
بانک های ابتدایی فقط دو کار انجام می دادند: دریافت پول از مشتری و پرداخت وام با بهره.
در حال حاضر بانک ها خدمات بسیاری به مشتریان خود ارائه می دهند و وظایف متعددی بر عهده دارند. ارائه کارت های اعتباری، پرداخت ارز به مسافران خارج از کشور، نگهداری از اشیای قیمتی مثل جواهرات، چاپ اسکناس و اوراق بهادار، مشارکت در اداره نظام اقتصادی کشور و … از جمله وظایف بانک های امروزی هستند.
تاریخچه تأسیس بانک در ایران
دکتر جهانشاهی در کتاب تاریخ سی سال بانک ملی ایران می‌نویسد: “در تمام ادوار تاریخ، صرافان کار بانکداری را به مقیاس کوچک انجام می‌دادند. هر تاجر صراف معینی حساب جاری داشت، یعنی صراف برای هر تاجر دفتر مخصوصی که تمامی داد و ستدها، متدرجاً در آن منعکس می‌ساخت، به جای چک از حواله‌های کوچک خطی و عادی استفاده می‌شد. تمامی دریافت‌ها و پرداخت‌ها در شهر‌های دور و نزدیک بوسیله صراف و با استفاده از برات انجام می‌گرفت. این حواله‌های کوچک که جانشین چک امروزی بود “بیجک” نامیده می‌شد.
تجارت خانه‌های زرتشتیان در زمان قاجار کار‌های مالی و صرافی را انجام می‌دادند که از جمله آن‌ها تجارت خانه جمشیدیان بود. این تجارت خانه در سال 1312 هجری قمری، با همراهی میرزا دینیار شهریار و اردشیر زارع با دو شعبه تجاری و ملکی در تهران افتتاح شد؛ بتدریج علاوه بر افتتاح شعبه درشهر‌های مختلف ایران در کلکته و بمبئی و بغداد و پاریس نیز شعباتی دایر کرد و کار‌های بانکداری نیز انجام می‌داد.
با اعتماد مظفرالدین شاه وی عهده دار حواله‌های مالی شاه بود که طبق یک سند مخصوص یک اداره درباری شاه آن‌ها را صادر می‌نمود. در سال 1321 هجری قمری، شاه وی را به لقب رئیس‌التجاری زرتشتیان مفتخر ساخت و بعد‌ها نماینده زرتشتیان در مجلس نیز شد. در نهایت با دسیسه‌های بانک استقراضی روس و طلب به آن بانک و بانک شاهنشاهی این تجارتخانه ورشکسته شد.تجارت خانه جهانیان دیگر تجارت خانه زرتشتیان بود که در سال 1312 هجری قمری، بوسیله پنج برادر در یزد تاسیس شد و علاوه بر شهر‌هایی در ایران در بمبئی و لندن شعباتی دایر کردند و حتی مظفرالدین شاه برای جبران قرض به دولت روسیه از این تجارتخانه و تجارتخانه جمشیدیان پول گرفت.
این تجارت خانه نیز با فعالیت‌های بانک استقراضی روس و دست درازی عمال ایرانی از بین رفت. تجارت خانه یگانکی دیگر تجارت خانه تجاری مهم زرتشتیان بود که شریک تجاری مهمی، چون ارباب رستم گیو داشت. تجارت خانه تومانیانس توسط هاراتون تومانیانس ارمنی در تبریز در اواسط قرن نوزدهم ایجاد شد و در کار بانکداری بقدری پیشرفت کرد که رقیب بانک شاهنشاهی شده بود.
افتتاح شعبه در شهر‌های دیگر و رونق تجارت این تجارت خانه همراه با دادن سود تا سقف شش درصدی به سپرده‌گذاران باعث رونق کار این مؤسسه در ایران و روسیه شده بود. پس از تحولات جنگ جهانی اول و توقیف اموال این مؤسسه در روسیه این تجارت خانه نیز ورشکست شد.
تجارت خانه آرامیانس بعد‌ها توسط بیست نفر از کارکنان تجارت خانه تومانیانس تشکیل شد و در رشت و تبریز و باکو و ادسا شعباتی باز کرد. تجارت خانه بدل آرزومانیان نیز با سرمایه سیصد هزار تومان تأسیس شد و تجارتخانه صفائیه هم در زمان مظفرالدین شاه در شهر ساری تشکیل شد. تجارتخانه‌های روسی در آذربایجان و شمال ایران هم فعالیت داشتند.
اولین بانک تأسیس شده در ایران در سال 1888 میلادی بانک شرق جدید بود که مرکز عملیات آن لندن و حوزه عملیاتیش مناطق جنوبی آسیا بود. این بانک در شمال شرقی میدان توپخانه در محل بانک بازرگانی (تجارت فعلی) شروع به فعالیت کرد و با دادن سود به سپرده‌های جاری و ثابت توانست 12 درصد نرخ بهره را در بازار‌های پولی کاهش دهد.
این بانک بعداً اقدام به انتشار نوعی پول کاغذی به‌صورت حواله عهده خزانه بانک برای مبالغ بیش از پنج قران کرد و یک سال بعد در قبال دریافت 20 هزار لیره انگلیسی همه شعبه‌ها و اثاثیه بانک راتحویل بانک شاهی داد.
بانک شاهنشاهی از سال تأسیس یعنی 1889 میلادی حدود 10 سال بعد از پیشنهاد حاج حسن امین الضرب به موجب امتیازی که به بارون جولیوس دو رویترز داده شده بود به وجود آمد و تا 60 سال بعد که سال پایان قراردادش بود در ایران حضور داشت. مقر اصلی این بانک لندن و تابع قوانین انگلستان بود واولین اسکناس بانکی را در ایران رایج کرد.
البته اولین اسکناس در مقیاس محدودتر در زمان ایلخانی مدت کوتاهی در تبریز و چند شهردیگر رایج شده بود و این در واقع دومین رواج رسمی اسکناس در ایران به شمار می‌رفت. این بانک تا سال 1309 هجری شمسی، انتشار انحصاری اسکناس را داشت و با تأسیس بانک ملی ایران در سال 1307 هجری شمسی، امتیاز نشر اسکناس از سوی دولت ایران در سال 1309 هجری شمسی، خریداری و به بانک ملی ایران واگذار شد.
در سال 1320 هجری شمسی، بانک شاهنشاهی در کویت و دوبی و عمان شعبه‌هایی دایر کرد و از سال 1331 هجری شمسی، نام خود را به بانک انگلیسی خاورمیانه تغییر داد. هفت سال بعد با خرید این بانک توسط بانک اچ اس بی‌سی هنگ کنگ نامش به بانک اچ اس بی‌سی خاورمیانه تغییر یافت. بنای ارزشمند این ساختمان در میدان توپخانه قدیم واقع است.
بانک استقراضی روس با موافقت پیشنهاد ژاک بولیاکف روسی در سال 1269 هجری شمسی، با نام اولیه انجمن استقراضی ایران به وجود آمد. این قرارداد 75 ساله بود و 10 درصد عواید حاصله به دولت می‌رسید و البته از پرداخت مالیات نیز معاف بود. حوزه فعالیت این بانک شهر‌های شمالی کشور بود و در 22 مرداد 1301 به دولت ایران واگذار شد و در سال 1312 هجری شمسی، در بانک کشاورزی ایران ادغام شد.
از اواسط قرن نوزدهم (1856) یک بانک انگلیسی که حاصل سرمایه‌گذاری مشترک فرانسه و انگلیس بود در ترکیه با نام بانک عثمانی تأسیس شد که در سال 1922 این بانک تصمیم گرفت شعبه‌هایی را در تهران، همدان و کرمانشاه افتتاح نماید. بانک عثمانی در سال 1956/ 1335 هجری شمسی، به فعالیت در ایران خاتمه داد.
گفتنی است این بانک شعبه‌های فراوانی درعثمانی و شهر‌های مختلف جهان داشت و افتتاح شعبه تهران همزمان با بازگشایی شعبه‌های بیت‌اللحم و رام‌الله و نابلس و همدان صورت گرفت. بانک عثمانی تا سال 2001 میلادی تحت عنوان عثمانلی بانکاسی فعالیت می‌کرد.
به‌دنبال وقوع انقلاب اکتبر 1917 در روسیه روابط تجاری ایران با این کشور دچار بحران شد و تا چهار سال بعد که گشایشی در روابط به وجود آمد مذاکرات جدیدی برای عقد قرارداد‌های جدید تجاری میان دو کشور صورت گرفت که منجر به تأسیس بانک روس و ایران در شهریور 1302 هجری شمسی شد.
روس‌ها هدف از ایجاد این بانک را سهولت مبادلات تجاری با ایران عنوان می‌کردند، ولی رقابت با بانک شاهنشاهی انگلیس نیز منظور دیگر آن‌ها بود. عمارت بانک روس و ایران در خیابان بهشت نبش پارک شهر بود و تا سال 1359 هجری شمسی، در ایران فعالیت داشت تا با خرید همه سهام و دارایی‌های این بانک از طرف دولت جمهوری اسلامی ایران و ادغام با چند بانک دیگر بانک تجارت تشکیل شد.
اولین بانک ایرانی «بانک پهلوی قشون» بود که با خریداری چند مغازه در خیابان سپه در سال 1304 هجری شمسی، تشکیل شد و بعداً به‌نام بانک سپه شناخته شد. سرمایه اولیه بانک از محل موجودی صندوق بازنشستگی درجه داران قشون بود و فعالیت یک سال اول این بانک نیز اختصاص به افسران ارتش داشت.
بعد‌ها محل بانک به ابنیه قورخانه در اول باب همایون انتقال یافت و در سال 1331 هجری شمسی، نام آن از بانک تعاونی سپه مجدداً به بانک سپه تغییر یافت.
تشکیل بانک ملی ایران در سال 1296 هجری شمسی، از سوی حاج محمد حسن امین دارالضرب و همراهی 100 نفر از تاجران به ناصرالدین شاه پیشنهاد شد و سال‌ها بعد در سال 1285 هجری شمسی و پس از پیروزی مشروطه حاج حسن امین الضرب طرح را به مجلس برد، ولی به‌دلیل نبود سرمایه و کارشکنی صاحبان بانک شاهنشاهی و بانک استقراضی روس عملی نشد.
با انتشار اوراق سهام در سال 1306 هجری شمسی و استخدام اتباع سوئیس و آلمان برای اداره امور سرانجام در 19 اردیبهشت 1306 قانون تأسیس بانک ملی ایران از مجلس گذشت و اساسنامه بانک در 14 تیرماه 1307 به تصویب رسید.
عملاً از 20 شهریور ماه 1307 این بانک با مدیریت کورت لیندن بلات آلمانی شروع به فعالیت کرد تا پایانی بر استیلای بیگانگان بر سیستم بانکی و اقتصادی کشور ایران باشد و آرزوی دیرینه ایرانی‌ها جامه عمل بپوشد. در 22 اسفند 1310 مجلس شورای ملی حق چاپ اسکناس را به این بانک واگذار کرد و در سال 1339 هجری شمسی، بانک مرکزی با انتقال بخشی از کارکنان این بانک به وجود آمد.
/باشگاه خبرنگاران