واکاوی ابعاد پذیرش تکنولوژی بلاک‌چین در صنعت بانکداری و پرداخت
عصر بانک؛فناوری بلاک‌چین یک تکنولوژی پایه با چشم انداز روشن در صنایع مختلف است. بلاک‌چین در حال حاضر یک تصویر کلی است که توجه زیادی را در فناوری مالی به خود معطوف کرده است. از آنجا که این فناوری در حال توسعه فعال است، اصطلاحات آن نیز در حال تکامل است و تعاریف رسمی برای آن به طور کامل ثابت نشده است و شاهد عدم وضوح کافی و درک متناقض از اصطلاحات استفاده شده توسط فعالان و ذینفعان این حوزه هستیم. اما به طور کلی می توان گفت بلاک‌چین ترکیبی از چندین تکنولوژی کامپیوتری شامل ذخیره توزیع شده داده‌ها، انتقال نقطه به نقطه، مکانیسم اجماع و الگوریتمهای رمزنگاری است. این تکنولوژی به عنوان یک نوآوری برانداز در عصر اینترنت شناخته شده است و برخی بلاک‌چین را پس از اینترنت و شبکه‌های اجتماعی پنجمین پارادایم انقلابی جهان میدانند. انجمن اقتصاد جهانی تخمین میزند که تا سال 2027، ده درصد از تولید ناخالص داخلی جهان در بلاک‌چین ذخیره خواهد شد. اگر چه بلاک‌چین فرصتهای فراوانی را برای کسب و کارهای مختلف مهیا کرده است تا با عبور از روشهای سنتی و ناکارآمد به مزایای فراوانی دست یابند، اما بررسی جنبه‌های مختلف این تکنولوژی و چالش‌ها و تهدیدهای پیش رو بسیار حائز اهمیت است. با توجه به نوین بودن این فناوری، زمان و تحقیقات زیادی برای واکاوی ابعاد مختلف آن نیاز است و استفاده نامناسب از آن میتواند ثبات نظام مالی کشور را با مشکل مواجه کند.
بلاک‌چین در صنعت بانکداری و پرداخت
تعریف بلاک‌چین
بلاک‌چین همانطور که از نامش مشخص است، زنجیرهای از بلاک‌هاست که به ترتیب رخداد و با رمزنگاری به هم متصل شده است و در یک پایگاه داده توزیعشده ذخیره می‌شوند. بلاک‌چین ریسک ازدست‌رفتن داده‌ها را با ذخیره آنها به صورت توزیعشده در سراسر شبکه، حذف می‌کند. بلاک‌چین پیشرفتی عمده در ذخیرهسازی داده‌ها و انتقال اطلاعات به وجود آورده‌است که میتواند مقدمه تغییر مدل‌های عملیاتی موجود در امور مالی و اقتصاد باشد و منجر به دور جدیدی از نوآوری‌های تکنولوژیکی و تغییرات عمده در صنعت بانکداری و خدمات مالی شود. به همین دلیل مؤسسات بین‌المللی، از جمله سازمان ملل متحد و صندوق بین‌المللی پول و غول‌های صنعت بانکداری توجه جدی به توسعه بلاک‌چین دارند و کاربرد آن را در زمینههای مختلف بررسی کرده‌اند.
انواع کنسرسیومها به منظور ترویج توسعه فناوری بلاک‌چین و برنامه‌های کاربردی آن ایجاد شده‌اند که معروف‌ترین آنها کنسرسیوم R3 است.
طبقه‌بندی بلاک‌چین
بلاک‌چین را از نظر نوع مجوز میتوان به سه دسته عمومی، مجاز و خصوصی تقسیم کرد. بلاک‌چین عمومی، شبکه‌های توزیع شده وسیعی هستند که برای هر کسی، در هر سطح باز است و با اجماع نگهداری می‌شوند. در این نوع بلاک‌چین، اعتماد توسط واسطه‌های قدرتمند ایجاد نمی‌شود، بلکه از طریق اجماع و کدهای هوشمندانه در روی بلاک‌چین ایجاد می‌گردد. نوع دوم که بلاکچینهای مجاز نامیده میشود، سیستمهای بزرگ و توزیع شده‌ای هستند که نقش‌های افراد در داخل شبکه کنترل میشود. کد اصلی این نوع بلاک‌چین میتواند منبع باز نباشد. در نوع سوم که بلاکچینهای خصوصی نامیده میشود، عضویت به شدت تحت کنترل است و بیشتر برای کنسرسیومهایی که اعضای مورد اعتماد و اطلاعات تجاری محرمانه دارند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
تمایز بین بلاک‌چین عمومی و خصوصی مربوط به این است که چه کسی مجاز به شرکت در شبکه است و میتواند پروتکل اجماع را اجرا کند. یک شبکه عمومی بلاک‌چین به طور کامل باز است. این شبکه معمولا یک مکانیسم انگیزشی برای تشویق شرکت‌کنندگان بیشتر جهت پیوستن به شبکه دارد.
بیت‌کوین در حال حاضر یکی از بزرگترین شبکه‌های عمومی است. یکی از اشکالات بلاک‌چین عمومی، میزان قابل توجهی از قدرت محاسباتی است که در مقیاس وسیع لازم است. به طور خاص، برای رسیدن به توافق، هر گره در یک شبکه باید یک مسئله رمزنگاری پیچیده را به نام اثبات کار (POW) حل کند.
یکی دیگر از ضعف‌های بلاک‌چین عمومی ضعف در رعایت حریم خصوصی است که این مورد ملاحظات مهمی برای موارد استفاده سازمانی از بلاک‌چین به‌وجود می‌آوردند.
در یک شبکه خصوصی بلاک‌چین، اشخاص برای عضویت، نیاز به یک دعوتنامه دارند و شخص دعوت شونده باید با مجموعه‌ای از قوانین شبکه، اعتباردهی شود. سازمان‌ها برای استفاده از مزایای تکنولوژی بلاک‌چین میتوانند با ایجاد یک بلاک‌چین خصوصی یک شبکه مجاز را ایجاد کنند و مکانیسم دسترسی توسط سازمان یا اجماع تعیین شود. در این نوع شبکه مقام نظارتی میتواند مجوز برای مشارکت را صادر کند و یا یک کنسرسیوم میتواند تصمیمات را عوض کند. به عنوان مثال از یک بلاک‌چین مجاز که برای تأمین نیازهای سازمانی طراحی شده است، میتوان Fabric Hyperledger را نام برد که توسط لینوکس میزبانی میشود.
به طور کلی بلاک‌چین خصوصی با هزینه پایینتر و سرعت بیشتر نسبت به بلاکچینهای عمومی تولید میشود و ملاحظات امنیتی و محرمانگی اطلاعات در آن رعایت میشود.
ویژگی‌های کلیدی بلاک‌چین
دیجیتالی بودن: تمام اطلاعات مربوط به بلاک‌چین دیجیتالی شده و نیاز به مستندات دستی حذف شده است.
دفتر‌کل توزیع شده: کپی‌های غیرقابل تشخیص از تمام اطلاعات در بلاک‌چین به اشتراک گذاشته میشود و شرکت‌کنندگان به طور مستقل و مستقیم، بدون نظارت یک مقام مرکزی اطلاعات را تأیید می‌کنند.
بر اساس مکانیسم اجماع : یک تراکنش در بلاک‌چین زمانی انجام میشود که تمام طرفین در شبکه آن را تصویب کنند. کل تراکنش‌ها در دفتر کل ذخیره شده و یک کپی از آن بر روی دستگاه تمامی کاربران ذخیره میشود. قوانین بر اساس اجماع میتواند متناسب با شرایط مختلف تغییر یابد.
دارای تسلسل تاریخی و زمان‌بندی شده: هر بلاک اطلاعات مربوط به یک تراکنش را ذخیره می‌کند و از طریق رمزنگاری به بلاک قبلی متصل است. این بلاک‌های متصل، یک زنجیره دارای تسلسل زمانی را ایجاد می کنند.
قوانین معتبر: شامل مجموعه‌ای از قوانین شبکه، مانند چگونگی اعتباردهی به یک تراکنش و یا چگونگی به‌روزرسانی دفتر‌کل است.
رمزنگاری بلاک‌ها در زنجیره: با رمزنگاری بلاک‌ها امکان حذف، ویرایش و کپی‌کردن بلاک‌های ایجاد شده در شبکه غیر‌ممکن است. بنابراین، سطح بالایی از امنیت، اطمینان و اعتماد وجود دارد. روشهای امنیتی بلاک‌چین از فناوری رمزنگاری کلید عمومی و خصوصی استفاده می‌کند. کلید عمومی که یک رشته اعداد طولانی و تصادفی تولید شده هستند، یک آدرس کاربری در بلاک‌چین محسوب میشود و کلید خصوصی مانند یک رمز عبور است که به مالک اجازه دسترسی به دارایی‌های دیجیتال را می‌دهد.
بلاک‌چین در صنعت پرداخت
فناوری بلاک‌چین نقش مهم و رو به افزایشی را در ارتقای سیستم پرداخت جهانی دارد. در فضای پرداخت و نقل و انتقال اوراق بهادار شاهد پیشرفتهای خوبی در زمینه راه حل‌های مبتنی بر بلاک‌چین و دفاتر ثبت توزیع شده هستیم و پلتفرم‌های جدیدی در زمینه پرداخت بلادرنگ عرضه شده‌اند. به عنوان مثال، شرکت ریپل یک سیستم تسویه آنی در بازار پول دیجیتالی و شبکه انتقال وجوه خرد به‌وجود آورده است که برمبنای پروتکل اینترنتی متن باز، دفتر کل توزیع شده و پول رمزنگاری شده XRP شکل گرفته است و بانک‌هایی مانند یونی کردیت و یو بی اس از آن برای فناوری زیرساخت تسویه خود استفاده می‌کنند. کاربرد بلاک‌چین در بانکداری به صنعت پرداخت محدود نمی‌شود و تعداد روزافزون بانک‌ها توجه بیشتری به این تکنولوژی می‌کنند و تأکید بیشتری بر واکاوی ابعاد آن دارند.
بلاک‌چین و مبارزه با پولشویی
از آنجا که بلاک‌چین به صورت غیرمتمرکز، یک منبع طلایی داده‌های اشتراکی را ایجاد می‌کند، میتواند به بانک‌ها برای شناسایی هویت مشتری، منبع پول و نظارت بر گردش پول کمک کند و خطاها و نیاز به مصالحه را کاهش دهد. این اتفاق از طریق به اشتراک‌گذاری اطلاعات شناسایی مشتری در پایگاه داده با مجوز مبتنی بر بلاک‌چین، انجام می‌پذیرد و باعث حذف تلاش‌های تکراری برای فرآیند شناخت مشتری، کاهش هزینه و بهبود تجربه مشتری می‌گردد.
ناگفته نماند که استفاده از بیت‌کوین برای بازار سیاه و عملیات خلافکارانه به دلیل آن است که بیت‌کوین از تکنولوژی بلاک‌چین عمومی استفاده می‌کند و در این نوع بلاک‌چین افراد بدون مجوز و ناشناس در شبکه فعالیت می‌کنند. اما همانطور که ذکر شد، در بلاک‌چین دارای مجوز، شرکت‌کنندگان در شبکه تأیید صلاحیت شده، دسترسی‌ها تعریف شده و ملاحظات امنیتی رعایت میشود.
به طور کلی اگرچه خوش‌بینی گسترده‌ای در مورد استفاده از بلاک‌چین در صنعت بانکی وجود دارد و مؤسسات مالی بزرگ تأکید زیادی بر پتانسیل آن برای کاهش هزینههای عملیاتی دارند؛ اما برای پیاده‌سازی در مقیاس وسیع باید چالش‌های این تکنولوژی به صورت عمیقتر بررسی شود.
زهرا لطیفی
پژوهشگر پژوهشکده پولی و بانکی