بیمه سپرده یا صندوق ضمانت سپرده چیست ؟ (+ انواع بیمه سپرده )
عصر بانک؛ بیمه سپرده یکی از مکانیسم‌هایی است که از سوی دولت‌ها به منظور افزایش امنیت داخلی سیستم‌های بانکی و همچنین برای حمایت از سپرده‌گذاران کوچک در زمان ورشکستگی بانک‌ها به کار گرفته شده است. این حمایت سبب خواهد شد در صورت وقوع هرگونه مشکلی در عملکرد فعالیت‌های بانک که ناشی از تصمیمات و اقدامات غلط یا بحران‌های ناشی شده خارج از حیطه تصمیم و عملکرد بانک، کل یا بخشی از سپرده کل تحت پوشش بیمه سپرده است به سپرده‌گذار پرداخت شود. بررسی تجربه جهانی تاسیس صندوق‌های ضمانت سپرده‌ها نشان می‌دهد یکی از دلایل اصلی تشکیل این صندوق‌ها این است که در صورت ورشکسته شدن یک بانک تمامی طلبکاران در اولویت غرامت‌گیری از بانک ورشکسته قرار می‌گیرند. با توجه به طولانی بودن فرآیند رسیدگی به وضعیت ورشکستگی بانک مورد نظر مسوولان بانکی سعی می‌کنند از طریق صندوق‌های ضمانت، سپرده‌های مشتریان نزد بانک را بیمه کنند و به آنها غرامت پرداخت کنند.
با توجه به ضرورت وجود چنین سیستمی در اقتصاد کشورهای مختلف، در ایران نیز صندوق ضمانت سپرده‌ها در اجرای ماده 95 قانون برنامه پنج ساله پنجم توسعه تاسیس شد. هرچند این قانون در سال 1389 تصویب و ابلاغ شد اما عملا آغاز فعالیت صندوق همزمان با روی کار آمدن دولت یازدهم بود. آیین‌نامه صندوق به دلیل برخی نواقص مورد بررسی مجدد قرار گرفت و در اواخر سال 1393 اصلاح و در فروردین سال جاری برای اجرا به شبکه بانکی ابلاغ شد.
انواع بیمه سپرده
نظام بیمه سپرده‌ها به دو صورت متوالی بیمه سپرده ضمنی و صریح وجود دارد. در سیستم بیمه سپرده ضمنی حمایت دولت از سپرده‌گذاران مصلحتی است. دولت‌ها این حمایت‌ها را انجام می‌دهند، نه به این علت که آنها از لحاظ قانونی مجبور هستند بلکه به خاطر اینکه به اهداف سیاسی ملی خود دست یابند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در این نوع بیمه هرگونه کمک به سپرده‌گذاران، معمولا از منابع خارج از بودجه یا از طریق بانک مرکزی تامین مالی می‌شود.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در یک سیستم بیمه سپرده ضمنی، دولت به سه طریق از سپرده‌گذاران حمایت می‌کند. نخستین راه حمایت، بستن بانک ورشکسته و پرداخت مستقیم به سپرده‌گذاران است یا اینکه دولت سپرده‌ها را بر عهده بانک دیگری محول می‌کند. دومین راه دولت حمایت مالی از بانک بحران‌زده و ادغام آن بانک با بانک دیگر به منظور جلوگیری از ورشکستگی آن بانک است. سومین راه حمایت دولت نیز توانمند کردن بانک بحران‌زده است که این کار یا از طریق تزریق مستقیم سرمایه به بانک صورت می‌گیرد یا اینکه دولت بخشی یا تمام دارایی‌های معوقه بانک را به ارزش دفتری تصاحب می‌کند.
سیستم بیمه سپرده صریح دومین نوع بیمه سپرده است. این سیستم در چارچوب قانون و مقررات ایجاد می‌شود و قوانین و آیین‌نامه‌هایی برای عمل به این سیستم وجود دارد که در آن نوع موسسات و سپرده‌هایی که مشمول بیمه هستند و نحوه عضویت در این سیستم، اجباری یا اختیاری بودن آن؛ مقدار حداکثر سپرده‌هایی که باید بیمه شوند و اینکه چطور سیستم بیمه سپرده تامین وجه شود و ابزارهایی که بیمه‌گر در هنگام ورشکستگی بانک می‌تواند از آنها استفاده کند، مشخص شده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد مقدار حمایتی که در یک سیستم بیمه سپرده صریح انجام می‌شود، بستگی به سقف پوشش بیمه سپرده تعیین شده در قانون و مقررات دارد. براین این منظور سه نوع پوشش بیمه سپرده وجود دارد که در ادامه به آن اشاره می‌شود.
پوشش بیمه محدود شده:
هدف از این طرح، حمایت از سپرده‌گذاران کوچک در هنگام ورشکستگی بانک‌ها است. در این طرح سپرده‌ها تا یک سقف مشخصی بیمه می‌شوند و بیمه‌گر قدرت تزریق مستقیم سرمایه یا ادغام بانک‌ها را ندارد، چراکه با این عمل سپرده‌گذارانی که بیمه نشده بودند نیز تحت حمایت قرار می‌گیرند.
پوشش بیمه 100 درصدی:
در این طرح، تمام سپرده‌ها به‌طور کامل بیمه می‌شوند و بیمه‌گر ابزارهای گوناگون را برای حل شرایط بحرانی بانک‌ها به کار می‌گیرد.
پوشش بیمه مصلحتی:
این طرح حالتی مابین پوشش بیمه محدود شده و 100 درصد است. در این سیستم تمام حساب‌های سپرده تا یک حد مشخصی بیمه می‌شوند با این تفاوت که بیمه‌گر این قدرت را دارد که تحت شرایط خاص حمایت خود را به سپرده‌گذارانی که بیمه نیستند گسترش دهد.
سه وظیفه صندوق ضمانت سپرده
بررسی‌ها نشان می‌دهد صندوق‌های ضمانت سپرده سه نقش اساسی دارند. نقش نخست بیمه‌گری است که بر این اساس مانند سایر بیمه‌گران، حقی را به‌عنوان حق عضویت از اعضا دریافت می‌کند و به آنها تعهد می‌دهد در زمانی که با مشکل مواجه شدند تامین‌کننده منابع درخواستی سپرده‌گذاران باشد.
نقش دوم این صندوق‌ها، ماموریت نظارتی است. هر بیمه‌گر باید بر بیمه‌گذار خود نظارت کند و مراقب باشد تا بیمه‌گذار با خطر مواجه نشود. در واقع تمهیدات لازم برای جلوگیری از خطر برعهده این‌گونه صندوق‌هاست. البته بخش‌های مهمی از این ماموریت توسط بانک مرکزی انجام می‌شود و صندوق را از کارهای موازی بی نیاز می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهد عملا صندوق ضمانت سپرده‌ها، نماینده سپرده‌گذاران در بانک‌ها و تامین‌کننده منافع آنهاست چرا که بیش از 90 درصد از منابع موسسات اعتباری مجاز از محل سپرده‌گذاران است و آنها حق دارند درخصوص سپرده‌های خود اطمینان پیدا کنند.
سومین نقش صندوق، انجام امور مربوط به موسسات اعتباری مجاز است که با مشکل مواجه می‌شوند. اگر موسسه اعتباری مجازی به نقطه‌ای برسد که احتمال داده شود در پاسخگویی به سپرده‌گذاران ناتوان می‌شوند، صندوق ضمانت سپرده‌ها وارد عمل می‌شود.
تجربه جهانی بیمه سپرده
کشورهای مختلفی در دنیا به منظور کاهش تاثیر بحران‌های بانکی بر اقتصاد از بیمه سپرده استفاده می‌کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهد در آمریکا آغاز بیمه کردن موسسات بانکی به سال 1829 مربوط می‌شود اما سیستم بیمه سپرده در آمریکا در سال 1934 تاسیس شد. این صندوق به شکل رسمی و قانونی اداره می‌شود و مشترکا تامین اعتبار می‌شود. در این سیستم دولت سرمایه اولیه، زیان‌های موسسات پس‌انداز و وام و همچنین دادن اعتبار به بیمه بانک‌ها را ارائه می‌کند. نکته‌ای که در این سیستم وجود دارد این است که عضویت برای تمام چارترهای ملی و تقریبا برای تمام بانک‌ها و موسسات پس‌انداز و وام ایالت‌ها اجباری است. در سال 1980 سقف پوشش بیمه در آمریکا 100 هزار دلار تعیین شد که پس از بحران سال 2008 به رقم 250 هزار دلار رسید.
همچنین سیستم سپرده در کانادا در سال 1967 تاسیس شده است. هدف از این موضوع در کشور کانادا بیمه کردن سپرده‌های مشتریان بانک‌ها و موسسات امانی و شرکت‌های وام در برابر ضررهای ناشی از ورشکست شدن این موسسات بود. در این کشور تا سال 2009 سقف پوشش بیمه 60 هزار دلار تعیین شده بود.
اما سیستم بیمه سپرده در فرانسه در سال 1980 تاسیس شد و در سال 1995 مورد بازنگری قرار گرفت. این سیستم یک طرح غیر نقدی است که بانک‌ها براساس تقاضا مشارکت می‌کنند. طرح‌های مجزایی برای بانک‌های تجاری وجود دارد و بانک‌های سپرده و بانک‌هایی با سیستم مشارکت به شکل خصوصی اداره می‌شوند ولی مشترکا تامین وجوه می‌شوند. اوراق قرضه از سوی موسسان و سازمان‌های وابسته تحت پوشش بیمه قرار می‌گیرد اما کسانی که پول‌های خود را از راه‌های غیرقانونی به دست آورده‌اند از این پوشش مستثنی هستند.
بررسی‌ها نشان می‌دهد در آلمان سیستم بیمه سپرده در سال 1966 تاسیس شد. در این سیستم طرح جداگانه‌ای برای بانک‌های تجاری، موسسات پس‌انداز، موسسات پست بانک و شرکت‌های اعتباری وجود دارد. در سیستم موجود بانک‌های تجاری، بانک‌های پس‌انداز و شرکت‌های اعتباری به‌صورت جداگانه اداره می‌شوند. همچنین تا سال 2009 در این کشور سقف پوشش برای بانک‌های تجاری 18 هزار یورو بود.
همچنین در ترکیه صندوق بیمه پس‌انداز در سال 1983 تاسیس شد. این صندوق به شکل قانونی و رسمی اداره می‌شود ولی مشترکا تامین وجه می‌شود. زمانی که ذخایر و منابع ناکافی باشد صندوق ممکن است که از بانک مرکزی استقراض کند. به دنبال بحران‌های سال 1944 تمام سپرده‌ها در این کشور به کمتر از حد پوشش رسیدند. همچنین سقف پوشش 150 میلیون لیر با پوشش کامل برای یک دوره معین و مشخص جایگزین شد.
در انگلیس صندوق بیمه سپرده در سال 198 تاسیس شد. این صندوق به شکل رسمی و قانونی اداره می‌شود و به شکل خصوصی تامین اعتبار می‌شود. این صندوق‌ها در گذشته از سوی بانک مرکزی تامین اعتبار می‌شد اما هم اکنون تامین وجوه عمومی برای سیستم بیمه سپرده وجود دارد. علاوه بر این صندوق به‌طور دائم وجود ندارد و بانک‌ها در مواقع مورد نیاز مشارکت می‌کنند.
/دنیای اقتصاد