اقبال به بانکداری اسلامی در کشورهای غیراسلامی
عصر بانک؛یکی از مهم‌ترین امتیازات بانکهای اسلامی در مقایسه با بانکهای جهان سرمایه‌داری علاوه بر ممنوعیت دریافت بهره این است که بانکهای اسلامی نه براساس احتمالات بلکه تنها با تکیه بر موجودی واقعی خودشان معامله می‌کنند.
بحران مالی ابعاد گوناگون دارد؛ گاه به هجوم بانکی محدود می شود، گاه ممکن است به ورشکستگی بانک ها منجر شود و گاه نیز به شکست حباب قیمتها در بازار سرمایه معطوف می شود. بحران مالی در پاره ای اوقات به بازار واقعی سرایت می کند. به طوری که رکود یا کسادی بخش واقعی اقتصاد نیز می تواند علت موجده ای برای بحران در بازارهای مالی به حساب آید. آخرین بحران بین المللی که از آمریکا و از بخش مسکن نمود پیدا کرد، لیکن خاستگاه اصلی آن را در عدم توازن تجاری در عرصه بین المللی باید جست و جو کرد. عدم توازن تجاری بین المللی نیز عمدتاً برخاسته از ویژگی منحصر به فرد دلار است. این ویژگی دنیا را به طلبکاران عمده و یک بدهکار اصلی (آمریکا) تبدیل کرد.
بر این اساس خاصیت ظروف مرتبطه موجب شد تا بحران ناشی از ضعف نظارت و افراط در نوآوری های مالی بدون نظارت و غیرضابطه مند، سیاستهای اهرمی نامناسب، عدم تناسب سررسید داراییها و بدهیها، تقلب، آثار رکودی در امریکا به سهولت به سایر بازارهای مالی و به دنبال آن بازارهای واقعی سرایت کرده و کشورهای گوناگون را گرفتار خود کند. کشورهایی که با بانکداری اسلامی سروکار دارند، بسته به فراخور خود، از بحران مالی اخیر کمترین تأثیر را پذیرفتند، چرا که ماهیت بانکداری اسلامی بر اساس مشارکت در سود و زیان و حضور در بازار واقعی فعالیت می کند، چندان گرفتار معاملات کالی به کالی که در ابزارهای نوین مالی تبلور پیدا کرده است، نبود. بر همین اساس کمترین دشواری را در بحران اخیر مالی بین المللی تجربه کرد، حتی این بحران فرصتی شد که کشورهای گوناگون به ویژگیهای مثبت بانکداری اسلامی توجه ویژه ای پیدا کنند.
تأمین مالی اسلامی راهی برای جلوگیری از بحران مالی
استادان مرکز بین‌المللی آموزش مالی اسلامی مالزی INCEIF در سال 87 با حضور در سمینار آموزشی «تجربیات صنعت بانکداری مالزی» در بانک توسعه صادرات ایران روش‌های تأمین مالی اسلامی را راهی برای جلوگیری از آسیب‌های بحران مالی جهانی عنوان کردند.
رئیس مرکز آموزش مالی اسلامی مالزی با تأکید بر لزوم تجارت متقابل بین کشورهای اسلامی، تداوم سرمایه‌گذاری و به دست‌آورن بازارهای جدید صادراتی را راه‌هایی برای جلوگیری از سرایت بیشتر بحران مالی اخیر جهان به کشورهای اسلامی قلمداد کرد. عقیل نات، با اشاره به ریشه‌های بحران مالی اخیر در جهان گفت: روش‌های تأمین مالی اسلامی به دلیل ایجاد محیطی فارغ از سودگرایی افراطی، فضایی مناسب برای تجارت و اعتماد متقابل به وجود می‌آورند. تجربه مالزی نشان داده است که افراد با ادیان و مذاهب دیگر هم به استفاده از ابزارهای مالی اسلامی رغبت فراوانی نشان می‌دهند.
دکتر عثمان الحبشی، مدیر گروه بانکداری اسلامی در مرکز آموزش بانکداری و تامین مالی اسلامی، با یادآوری رویکرد مثبت اسلام برای کسب ثروت در جهت ارتقای معنویت گفت: دین اسلام چارچوب بسیار جامعی برای مدیریت منابع در اختیار مسلمانان قرار داده است که بر مبنای شراکت دیگران در دارایی است و موجب رونق تجارت، هماهنگی و همدلی میان مسلمانان می‌شود.
در پایان سمینار دکتر حسین عیوضلو، عضو هیأت مدیره بانک توسعه صادرات ایران نیز در جلسه پرسش و پاسخ با جمع‌بندی مطالب طرح شده گفت: تجربه نشان می‌دهد که بازگشت مجدد به بانکداری اسلامی نیاز به بازخوانی و درک مفاهیم آن بر اساس اقتضائات زمان دارد. در این سمینار یک روزه استادان بانکداری و تأمین مالی اسلامی با ارائه مقالاتی با عناوین «آینده تجارت در دنیا بعد از بحران‌های مالی»، «مدیریت منابع و ثروت در اسلام» و «مدیریت سازمانی؛ اخلاق و رویه‌های سازمانی» تجربیات خود را با مدیران و کارشناسان بانک توسعه صادرات ایران، سازمان توسعه تجارت ایران و سایر اعضای شبکه بانکی کشور در میان گذاشتند.
روزهای دوم و سوم ماه مارس (12 و 13 اسفند‌ماه سال 87) در پی بحران مالی جهانی پنجمین مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی در جاکارتا برگزار شد. «موسی هیتام» رئیس این مجمع اعلام کرد: رهبران بسیاری از کشورها و رؤسای مؤسسات مالی جهانی در این نشست حضور داشتند. بحران مالی جهانی سبب شده است که روش کار بانکهای اسلامی مورد توجه قرار بگیرد.
وی گفت: ایمنی نسبی بانکهای اسلامی در مقابل بحران مالی بین‌المللی سبب شده است محافل اقتصادی این بار بحث‌های این مجمع را جدی‌تر بگیرند. هدف اساسی مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی گسترش مناسبات تجاری میان بخش خصوصی در کشورهای اسلامی و غیر اسلامی است. به این علت بحث بر سر بحران مالی بین‌المللی در نشست امسال از اهمیت خاصی برخوردار بود.
رئیس بانک بین‌المللی اسلامی قطر گفت: سیستم بانکداری اسلامی می‌تواند در زمینه کاهش ریسک‌ها، بدلی برای سیستم مالی جهانی باشد. دست‌کم تا پائیز سال 2008 میلادی بانکهای اسلامی در سراسر جهان از بحران مالی بین‌المللی در امان ماندند. همین امر سبب خواهد شد که در نشست مجمع بین‌المللی اقتصاد اسلامی سیستم بانکداری اسلامی به‌عنوان بدیلی برای سیستم بانکی کاپیتالیستی مورد بحث و بررسی قرار گیرد.
بانکهای اسلامی اساساً به جای پرداخت وام به شرکت‌های بزرگ فعال در امور ساختمانی در سرمایه آنها سهیم می‌شوند و در مقابل سرمایه‌گذاری از سود فروش یا اجاره مستغلات بهره‌مند می‌شوند. سال گذشته در اوج بحران مالی جهانی «فارض مراد» مدیر سرمایه‌گذاری های اسلامی بانک ساراسین زوریخ هشدار داد که نباید بانکداری اسلامی وسیله معجزه‌آفرینی در برابر این بحران تلقی شوند، زیرا با توجه به مشارکت آنها در طرح‌های ساختمانی در صورت ورشکستگی شرکت‌های ساختمانی آنها نیز آسیب خواهند دید.
این پیش‌بینی در ماه نوامبر سال 2008 درست از آب درآمد. داماک بزرگترین شرکت ساختمانی دوبی مجبور به اخراج بخشی از کارکنان خود شد و ارزش سهام شرکت کنسرن سازنده برج العرب ناگهان چنان سقوط کرد که ظرف چهار سال پیش از آن سابقه نداشته است، اما یکی از مهم‌ترین امتیازات بانکهای اسلامی در مقایسه با بانکهای جهان سرمایه‌داری علاوه بر ممنوعیت دریافت بهره این است که بانکهای اسلامی نه براساس احتمالات بلکه تنها با تکیه بر موجودی واقعی خودشان معامله می‌کنند. به همین دلیل در ماه اکتبر سال گذشته هنگامی که بحران مالی بین‌المللی همه‌گیر شد، رئیس بانک بین‌المللی اسلامی قطر گفت: سیستم بانکداری اسلامی می‌تواند در زمینه کاهش ریسک‌ها بدیلی برای سیستم مالی جهانی باشد.
بانکهای اسلامی بدیلی برای سیستم مالی جهانی
اوج‌گیری بحران مالی بین‌المللی از سال 2008 میلادی سبب شد که بانکهای اسلامی در سراسر جهان توجه محافل اقتصادی را به خود جلب کنند. هفته نامه دی‌ولت آلمان، نوشت بانکهای اسلامی به تازگی آلمان را به عنوان یک بازار بزرگ برای سرمایه‌گذاری های خود کشف کرده‌اند. در همین گزارش آمده بود: بانکهای اسلامی در سالهای اخیر در کشورهایی مثل مالزی، اندونزی و عربستان سعودی بخش قابل توجهی از بازار را به خود اختصاص داده‌اند. در زمان انتشار این گزارش شورای مرکزی مسلمانان آلمان اعلام کرد حاضر است انطباق طرح‌های مالی بانکهای آلمان را با اصول بانکداری اسلامی تطبیق دهد. این شورا از بانکهای آلمانی خواست که وارد معاملات مالی جهان اسلام شوند. همچنین اعلام شد که شورا به مسلمانانی که مایلند در معاملات بانکهای اسلامی سهیم شوند، کمک می‌کند.
«میشائیل صالح کاسنر» یکی از کارشناسان سیستم بانکداری اسلامی در گفت‌و‌گویی اظهار کرد: حتی پشتیبانی دولت‌های آمریکا و آلمان برای مقابله با بحران مالی جهانی کافی نیست و دولت‌ها از این طریق سال به سال بدهکارتر می‌شوند. در سیستم بانکداری اسلامی می‌توان سرمایه‌گذاری کرد و به سود و اجاره رسید، اما همه چیز باید در ارتباط با واقعیت‌های اقتصادی صورت بگیرد. سرمایه‌گذار می‌داند که کجا سرمایه‌گذاری می‌کند، اگر خانه‌ای می‌خرد، می‌تواند آن را به صورت قسطی بفروشد. در نگاه نخست این به وام شبیه است، اما در اصل این روش سبب می‌شود که سرمایه‌گذار تا انتهای بازگشت سرمایه خود را ببیند و تحت کنترل داشته باشد.
رهبران کشورهای اسلامی اجرای بانکداری اسلامی برای رویارویی با بحران مالی جهانی را خواستار شدند. «سوسیلو» رئیس‌جمهور اندونزی در کنفرانس اقتصاد اسلامی به میزبانی جاکارتا بر نقش محوری بانکهای اسلامی در رکود اقتصادی جهانی تأکید کرد.
وی افزود: پیشنهاد ایجاد صندوق اسلامی با هدف حمایت از دولت‌های اسلامی را ارائه می‌کنم. بانکهای اسلامی را به فعالیت در غرب دعوت می‌کنم زیرا می‌توانند از ضررهای کشورهای غربی جلوگیری کنند.
همچنین «احسان اوغلو» دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی روابط تجاری میان کشورهای اسلامی را ضرورت دنیای امروز اعلام کرد. وی در مراسم افتتاحیه همایش اقتصاد اسلامی در اندونزی گفت: این همایش فرصتی مناسب برای بررسی اوضاع اقتصادی جهان و ارائه راهکاری مناسب برای حل مشکلات است.
دبیرکل سازمان کنفرانس اسلامی افزود: سازمان کنفرانس اسلامی درصدد رشد و توسعه اقتصادی در عضای این سازمان و ارتقاء روابط تجاری میان آنها است. ارتباط تجاری کشورهای اسلامی با یکدیگر می‌تواند تأثیرات بحران مالی جهان را کاهش دهد.
یادآوری اهمیت قوانین اقتصادی اسلامی
در همان دوران بحران مالی بین المللی واتیکان اهمیت قوانین اقتصادی اسلامی را یادآور شد. روزنامه آسرواتروره رومانو به‌عنوان روزنامه رسمی واتیکان طی مقاله‌ای تأکید کرده است: بانکهای غربی باید به قوانین اقتصاد اسلامی برای بازگرداندن اطمینان میان مشتریان خود در طول بحران جهانی اقتصاد توجه کنند. اصول اخلاقی که اقتصاد اسلامی برپایه آن قرار گرفته بانک‌ها را به مشتریان و همچنین روحیه حقیقی که باید در خدمات مالی مشاهده شود نزدیک‌تر می‌کند.
این مقاله استدلال کرده است که بانکهای غربی باید از ابزارهایی چون اوراق بهادار اسلامی استفاده کنند. اوراق بهادار اسلامی می‌تواند برای سرمایه‌گذاری در صنایع اتومبیل یا بازی‌های المپیک مورد استفاده قرار گیرد.
در مقاله روزنامه واتیکان آمده است که سهیم شدن سودی که از اوراق بهادار حاصل می‌شود می‌تواند جایگزین سود و بهره بانکهای غربی شود، چراکه نظام اوراق بهادار می‌تواند به بخش صنایع اتومبیل کمک کرده و در بخشهای زیرساختی سرمایه‌گذاری کند.
براساس گزارش روزنامه ایتالیایی کوریره دلاسرا «جیوانی ماریاویان» سردبیر روزنامه اسرواتوره گفته است که ادیان بزرگ همواره توجه مشترکی به بعد انسانی اقتصاد دارند.
راه خلاصی برای بحران سرمایه‌داری
نشریه اقتصادی مید با اشاره به تلاش جهان سرمایه‌داری برای یافتن راهکاری جهت حل بحران مالی کنونی نوشت: فرصتی طلایی برای بانکداری اسلامی پدید آمده است تا خود را نشان دهد. سیستم بانکداری غربی اخیراً از ابزارهایی استفاده می کند که نظام بانکداری اسلامی چندی است از آنها استفاده کرده است. در حالی‌که جهان به دنبال راهکارهایی برای خلاص شدن از شر بحران مالی اخیر است، بانکداری اسلامی می تواند از این فرصت به بهترین نحو ممکن استفاده کند.
همچنین نشریه اقتصادی میس با اشاره به ناتوانی بانکهای بهره پایه از تأمین مالی پروژه‌ها نوشت: اکنون بهترین فرصت برای ابراز وجود بانک های اسلامی در جهان پدید آمده است. در حالی‌که بانکهای اسلامی طی چند سال گذشته بیشتر در صف سرمایه‌گذاری در پروژه‌های منطقه خلیج فارس قرار گرفته‌اند، معمولاً در این رقابت‌ها که پیروز آنها بانک های معمولی بودند بازنده می‌شدند، اما اکنون در نتیجه بحران کنونی مالی عقب‌نشینی شدید بانکهای معمولی برای آنان این فرصت را ایجاد کرده که نه تنها به پرکردن خلأ تأمین بودجه کمک کنند، بلکه مهر خود را بر تأمین مالی پروژه‌ها بزنند.
براساس این گزارش محدودیت‌ها در برابر بانکهای اسلامی در سابق وجود داشتند و اکنون هم هستند، اما به نفع حامیان مالی پروژه‌های منطقه خلیج فارس است که محدودیت‌ها از سر راه برداشته شوند تا گره این استخر رو به رشد نقدینگی گشوده شود. به‌تدریج بانکهای اسلامی نقش اساسی‌تری در تأمین بودجه پروژه‌های منطقه بازی می‌کنند، اما در حالی‌که سهم بانک های اسلامی زیاد شده است، بخش کوچکی از آن مطابق شریعت است. به علاوه این تفکر اشتباه است که بخش اسلامی از بحران آسیب ندیده است. با توجه به این که فعالیت این بانک‌ها باید مطابق با شریعت اسلامی باشد، این فعالیت‌ها در یک اقتصاد حقیقی و در نتیجه تأمین بودجه براساس دارایی، ریشه دارند و کیفیت دارایی در سرتاسر جهان خدشه‌دار شده است.
با این حال صنعت در این کشورها در حال توسعه است و نفوذ آنان در بازار نسبتاً کم است، بنابراین متخصصان هم در جهان اسلام و هم در کشورهایی که بانکداران به جمعیت وسیعی از مسلمانان خدمات ارائه می‌دهند مانند انگلستان رشد فراوانی را پیش‌بینی می‌کنند.
«یوسف الزامل» معاون سازمان بین‌المللی اقتصاد اسلامی گفت: دارایی‌های بانکهای اسلامی %15 افزایش سالانه داشته است. بر طبق آمار غیر رسمی دو برابر این مقدار صحیح است و پیش‌بینی می‌شود در سال2010 سپرده‌ها و دارایی‌های مالی بانکهای اسلامی دو برابر شوند. عربستان سعودی شاهد ارتقا و توسعه بانک های اسلامی خود بوده است و آخرین آنها بانک الاینما است که در سالهای گذشته توسعه یافت و تعدادی از بانکهای معمولی این کشور و سایر کشورهای حوزه خلیج فارس به شکل اسلامی تغییر شکل داده‌اند.
این بانک‌ها می‌توانند یک منبع در حال رشد از نقدینگی برای حامیان مالی کشورهای خلیج فارس که اکنون با تأخیر در اجرای پروژه‌ها به دلیل بروز مشکلاتی در تأمین بودجه عادی هستند باشند. براساس این گزارش مشاوران پروژه‌ها می‌گویند برای تبدیل شدن به منابع مالی دسترس پذیرتری برای تأمین مالی پروژه‌ها باید در بانکهای اسلامی تغییراتی ایجاد شود همزمان ساختارهای تأمین مالی پروژه نیز باید دستخوش تغییراتی شوند تا بتوانند آنها را در خود جای دهند.
همواره در تأمین مالی پروژه‌ها بخشهای اسلامی توسط بانکهای تجاری دیگر به شیوه اسلامی مدیریت شده‌اند، زیرا آنان منبع اصلی نقدینگی بوده‌اند. در نتیجه ساختارها بر روی این بازیگران متمرکز شده‌اند، نه بر روی وارد کردن بانک های اسلامی. زامل می‌گوید که به طور مؤثر تنها %15 تقاضای مطابق با شریعت توسط مؤسسات مالی اسلامی تأمین می‌شود. همچنین «دولان هینچ» مدیر دوچ بانک می‌گوید: به استثنای بازار عربستان سعودی بانکهای اسلامی در واقع نقدینگی زیادی تولید نکرده بودند.
«جاناتان رابینسون» مدیر اجرایی بانک اچ اس بی سی نیز معتقد است در نتیجه پس رفتن قرض‌دهندگان معمولی اکنون زمان مناسبی برای مشاهده مجدد اصول بنیادینی است که تأمین مالی به شیوه اسلامی از آنها تبعیت می‌کند. این به معنای مشاهده دوباره ساختارهاست و نهایت سبب تأمین بودجه اسلامی واقعی‌تر می‌شود و به این موضوع پی خواهیم برد که سیستم ریسک و جبران متفاوتی برای آن وجود دارد که این سبب به وجود آمدن یک بازار برای تأمین کنندگان اسلامی ناب‌تر می‌شود.
تقدیر از بانکداری اسلامی در آمریکا
جایزه انجمن بانکداران آمریکایی در سال 2009 به دلیل ارائه خدمات شرع‌محور و محصولات بانکی اسلامی به یکی از بانکهای آمریکایی تعلق گرفت. «استفان رانزینی» رئیس مؤسسه مالی اسلامی مستقر در دانشگاه میشیگان گفت: هرگز تصور نمی‌کردم با بانکداری اسلامی سروکار پیدا کنم، چرا که هرگز درباره آن مطلبی نشنیده بودم، اما انجام کارهای دشوار همیشه حس خوبی به دنبال دارد.این بانک جایزه انجمن بانکداران آمریکایی را برای کمک به افزایش و ارتقای مقوله مالکیت خانه میان مسلمانان آمریکایی دریافت کرده است. از آن‌جا که مسلمانان از تسهیلات بانکهای متداول استفاده نمی‌کنند کمتر می‌توانند صاحب‌خانه شوند، چرا که تسهیلات این بانک‌ها دربرگیرنده پرداخت سود است، اما اسلام مسلمانان را از پرداخت و دریافت سود منع کرده است.
وی افزود: در دسامبر سال 2005 این بانک بخشی را با هدف یاری مشتریان مسلمان از طریق محصولات شرعی راه‌اندازی کرد. در حالی‌که بسیاری از بانک‌ها از وخیم‌شدن بحران جهان صدمات بسیاری متحمل شدند این بانک یکی از بهترین دوره‌های خود را ثبت کرد.
گسترش بانکداری اسلامی در فرانسه
نمایندگان پارلمان فرانسه بانکداری اسلامی را مطمئن‌تر و اخلاقی‌تر از سرمایه‌گذاری از نوع غربی می‌دانند و به همین منظور قصد دارد بانکداری اسلامی در این کشور را گسترش دهد. کشور انگلیس نیز از پنج سال پیش اجازه فعالیت بانکداری از نوع اسلامی را داده است و به تازگی پارلمان فرانسه هم اجازه این گونه فعالیت های بانکی را صادر کرده است. دولت فرانسه با صدور مجوز چنین فعالیت‌‌هایی به‌دنبال جذب پول بسیاری از کشورهای نفت‌خیز عربی است.
بانکداری اسلامی در ایران
«محمد نهاوندیان» رئیس وقت اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در آخرین جلسه هیئت نمایندگان اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ایران در سال 87 گفت: بحران اقتصادی دنیا نشان داد بانکهایی که به شیوه بانکداری اسلامی اداره می‌شوند کمترین ضربه را از بحران خورده‌اند چراکه همه عقود اسلامی مبتنی بر سود واقعی بوده است. در این میان کاری که بانکهای اسلامی کرده‌اند این بوده است که اگر اقتصاد و تولیدی مولد بوده از آن سود دریافت کرده‌اند، اما متاسفانه برخی بانکهای ایران در شرایطی که مشکل فروش دارند و تولیدات در انبارها مانده‌اند به تولیدکننده فشار وارد می‌کنند تا اقساط را بپردازد و اگر نیز این کار را صورت نداد به احکام اجرایی متوسل می‌شوند.
وی افزود: اگر در چنین شرایطی به واحدهای تولیدی فشار وارد کردیم و رقم ثابتی را که برای آنها در نظر گرفته بودیم را مطالبه کردیم قطعا روح ربوی بر اعمال ما حاکم است، اگرچه ممکن است ظاهر امر درست باشد، چراکه ما بدون اعتنا به فعالیت اقتصاد مولد من باب اینکه پولی را به صورت وام داده‌ایم، قرار است اقساط آن را با سود ثابتی دریافت کنیم. اکنون وقت سرافراز بیرون آمدن بانکهای ایران از آزمون ربوی بودن است.
حرف آخر
قضاوت اینکه در این مدت چه اقداماتی صورت گرفته است و چه تأثیراتی داشته را به عهده خوانندگان می گذاریم، به هر حال امیدواریم آنچه که در کشورهای غیر اسلامی مورد توجه قرار گرفته است در کشور اسلامی ما مورد بی توجهی نباشد.
/مهر