استارت آپ‌ها و سرمایه‌گذاری مخاطره‌پذیر در ایران
عصر بانک؛کارآفرینی در محیط‌های مجازی، فناوری اطلاعات و… چند وقتی است که به موضوع داغ محافل علمی تبدیل شده و علاوه‌بر سازمان‌ها و شرکت‌هایی که در محیط‌های واقعی به دنبال راه‌هایی برای افزایش ثروت از طریق کارآفرینی هستند، محیط‌های آکادمیک نیز به دنبال یافتن روش‌های سیستماتیک برای موضوع هستند.
چند وقتی است که این روش در ایران نیز مرسوم شده و شرکت‌هایی برای حمایت از کسب‌وکارهای نوپا در حوزه‌های IT شکل گرفته. شتاب‌دهنده‌ها، صندوق‌های سرمایه‌گذاری و حتی دانشگاه ها، بانک‌ها و موسسات اعتباری، شرکت‌های هلدینگ بزرگ و… به فکر کسب سود از این بازار رو به رشد در ایران هستند.ولی در هرکجای دنیا شرایط محیطی، فرهنگی و اقتصادی ایجاب می‌کند که با نگاهی خاص به این مقوله نگریسته شود و نمی‌توان نسخه یا مدلی را که در جای دیگر دنیا استفاده شد، برای ایران نیز تجویز کرد. کشور ایران بنا به دلایل خاصی مانند جوان بودن جمعیت، سطح تحصیل، شرایط خاص اقتصادی، مصرف‌گرایی و… شرایط نسبتا مناسبی را برای شکل‌گیری و ایجاد کسب‌وکارهای نوپا ایجاد کرده است.
در این مقاله تلاش می‌کنم با نگاهی علمی و بر اساس تجربیات خود در این سال‌ها، موارد و نکاتی را که شرکت‌ها و سرمایه‌گذاران باید مدنظر داشته باشند و تفاوت‌های اساسی ایران با سایر نقاط دنیا را تشریح کنم تا سرمایه‌گذاری در این شرکت‌ها با چشم بازتر صورت گیرد.
حجم بازار: اولین تفاوت بین کسب‌وکارهای نوپا در ایران با خارج از کشور حجم بازار این کسب‌وکارها است. بازاری که در سایر نقاط دنیا به‌خصوص در سیلیکون ولی یا چین و هند، برای کسب‌وکارهای نوپا می‌توان تصور کرد، بازاری با حجم به مراتب بزرگ‌تر از بازاری است که برای کسب‌وکارهای ایرانی می‌توان متصور بود.
ارزش سرمایه‌گذاری: قانون مسلم در سرمایه‌گذاری این است که هرچه ریسک سرمایه‌گذاری بیشتر، انتظار پاداش هم بیشتر. سرمایه‌گذاری روی پروژه‌ها یا حوزه‌هایی که ریسک بالا و پاداش کمی دارند اصلا عاقلانه نیست. در ایران که موتور اقتصاد نه از نوآوری و کارآفرینی که از اقتصاد دولتی در حرکت است، یافتن فرصت‌های سرمایه‌گذاری برای شرکت‌های بزرگ که اکثرا وابستگی‌هایی به سازمان‌های دولتی یا شبه دولتی دارند یا حداقل ارتباط خوبی با آنها دارند چندان سخت نیست امایافتن پروژه‌ها و فرصت‌های سرمایه‌گذاری دولتی با ریسک کم و پاداش بالا، در قیاس با سرمایه‌گذاری در کسب و کارهای نوپا همواره چالشی برای شرکت‌ها ایجاد کرده و سرمایه‌گذاری در این‌گونه ایده‌های پرریسک را غیراقتصادی می‌کند.
شرایط تحریم: در ایران تحریم‌های چند ساله اخیر موجب ایجاد شرایط خاصی شده و حال که این تحریم‌ها در حال برداشته شدن هستند، باید با چشم باز در این مورد تصمیم گرفت. عدم دسترسی کاربران به بازارها و محصولات خارجی موجب شده که راه حل‌هایی داخلی و بومی برای رفع این نیاز‌ها ایجاد شود. بسیاری از بازی‌ها، اکوسیستم‌های ایجاد شده موبایل، اپ استور‌های ایرانی، سایت‌های اجتماعی و… از این فضا برای پر کردن این خلأ استفاده کرده و کاربران مناسبی را جذب کرده‌اند ولی با رفع تحریم‌ها و باز شدن مرزها به روی این رقبای خارجی آینده برخی از این کسب‌وکارها که در چند ساله اخیر رشد بسیار مناسبی داشته‌اند در هاله‌ای از ابهام است.
رقابت بین‌المللی: مساله دیگری که در بسیاری از موارد مورد اغماض قرار می‌گیرد، مساله رقابت بین‌المللی است. تعداد زیادی از گروه‌ها روی توسعه شبکه‌های اجتماعی، بازی‌ها و اپلیکیشن‌هایی کاربردی کار کرده‌اند که محصولات مشابه خارجی آنها به سادگی در دسترس کاربران ایرانی است. این تیم‌ها در بسیاری از موارد این محصولات را حتی رقیب محصولات خود نمی‌دانند در صورتی که از نظر کاربر، بازی‌ها، شبکه‌های اجتماعی، برنامه‌های کاربردی و… همه در شرایط برابر مورد سنجش قرار می‌گیرند.
کپی رایت: مساله مهم دیگر کپی رایت یا حقوق مالکیت است. در ایران به‌رغم پیشرفت‌هایی که در چند سال اخیر انجام شده، ولی هنوز قانون کپی رایت حتی در مورد محصولات داخلی نیز چندان کارآمد نیست. گواه آن محصولات مشابهی است که بر پایه ایده یا محصول موفق اولیه یک شرکت یا یک تیم به صورت قارچ گونه‌ای شکل می‌گیرند. این امر خطر شکست سرمایه‌گذاری روی این‌گونه ایده‌ها را بالا می‌برد. تا زمانی که قانون و ساختار مناسبی برای حمایت از صاحبان ایده و محصول طراحی نشود، ریسک این‌گونه سرمایه‌گذاری‌ها بالا و اقبال سرمایه‌گذاران به آن کم است.
مسائل فرهنگی: مشکل دیگر در ایران مشکل فرهنگی در مشارکت و مدیریت است. اکثر افرادی که این کسب و کارهای نوپا را ایجاد می‌کنند افراد جوانی هستند که چندان تجربه کار حرفه‌ای ندارند. از سوی دیگر سرمایه‌گذاران افراد با تجربه‌ای هستند که فرآیندهای مالی، حقوقی و مدیریتی را بهتر از صاحبان کسب‌وکار می‌دانند و تلاش این دو گروه در تولید محصول یا اداره کسب‌وکار گاه به تنش برای کنترل قدرت تبدیل می‌شود.
اگرچه این مشکل مختص ایران نیست، ولی تجربه طولانی‌تر شرکت‌های سرمایه‌گذاری در سایر نقاط دنیا موجب شده تا آنها راهکارهایی برای کنترل و مدیریت این تنش‌ها پیدا کنند.
پیروی از مد:درصد زیادی از نرم‌افزارهای تولید شده در ایران تکراری یا کپی نرم‌افزارهای مشابه داخلی یا خارجی هستند. تعداد پروژه‌هایی که در سال‌های اخیر در حوزه تولید بازی یا شبکه‌های اجتماعی برای سرمایه‌گذاری به مجموعه ما مراجعه کرده‌اند بسیار زیاد است و به‌رغم تعصب سازندگان آنها به محصولشان، تولیدات آنها اکثرا کپی ساده یا کمی تغییر یافته از محصولات دیگر است که فاقد نوآوری یا انگیزاننده‌های لازم برای جذب مخاطب و کاربر است. پیروی از مد یا روندهای بازار و فقدان نوآوری یکی دیگر از چالش‌های سرمایه‌گذاری روی کسب‌وکارهای نوپا است.
به‌طور خلاصه می‌توان گفت که شرایط جهانی در موفقیت کسب و کارهای نوپا، موجب شده که تب استقبال از سرمایه‌گذاری روی این مدل کسب و کارها به‌شدت داغ شود، ولی مجموع شرایطی که توضیح داده شد موجب می‌شود تا سرمایه‌گذاری روی کسب و کارهای نوپا در ایران متفاوت با سایر نقاط جهان شود، بنابراین توصیه می‌کنم سازمان‌ها و شرکت‌ها قبل از اینکه سرمایه‌گذاری روی این کسب و کارها را آغاز کنند، مطالعه دقیق تری روی آنها انجام داده و شرایط را برای مقابله با این چالش‌ها در داخل سازمان خود بیشتر فراهم کنند.
مهرداد فضیلت
کارشناس ارشد MBAاز دانشگاه صنعتی شریف
/دنیای اقتصاد