هدف رمزریال بانک مرکزی ایران حذف بانک‌ها نیست

همزمان با داغ شدن بازار رمزارزها در دنیا، بسیاری از بانک‌‌های مرکزی نسبت به معرفی رمز ارز اختصاصی خود، اقدام کردند. این مهم در کشور ما نیز طی چند سال اخیر در دستور کار بانک مرکزی قرار گرفته است.

قبلا اعلام شده بود که رمز ارز ریال بانک مرکزی، بناست در سال ۱۴۰۱ عرضه شود؛ به تازگی علی صالح‌آبادی، رئیس کل بانک مرکزی البته اعلام کرد: طبق قولی که همکارانم در بانک مرکزی داده‌‌اند، رمز ریال از شهریور ماه به اجرا می‌‌رسد. محرمیان معاون فناوری‌‌های نوین بانک مرکزی، هدف از طراحی رمزریال در بانک مرکزی را تبدیل اسکناس به یک موجودیت قابل برنامه‌‌ریزی و برنامه‌‌نویسی (open money) دانسته و تاکید کرده بود: با این فرآیند پول دارای موجودیت هوشمند خواهد شد. به‌عنوان مثال هنگامی که فرد تسهیلاتی را به‌صورت رمزریال دریافت کند، این امکان برای بانک و تسهیلات‌‌دهنده فراهم می‌‌کند که مبلغ موردنظر دقیقا در جایی سرمایه‌‌گذاری شود که هدف‌گذاری شده است. این در حالی است که درباره اسکناس و سایر روش‌های انتقال وجوه امکان این ردیابی هوشمند برای تسهیلات‌‌دهنده و سیاستگذار وجود ندارد. به بیان بهتر رمزپول‌ها فضای نوآورانه‌‌ای در عرصه پولی ایجاد خواهد کرد و بانک های مرکزی دنیا به سمت استفاده از ظرفیت‌های آن در حال حرکت هستند.

مهران محرمیان؛ معاون فناوری های نوین بانک مرکزی در یادداشتی، ضمن تشریح کارکرد اصلی پول دیجیتال بانک مرکزی نوشت: پول دیجیتال بانک مرکزی (central bank digital currency) برخلاف برداشتی که در ابتدا در ذهن شنونده از آن ایجاد می‌‌شود، مقوله تازه‌‌ای به‌‌حساب نمی‌‌آید و جالب است بدانیم سال‌هاست در موارد متنوعی مانند سپرده حساب‌‌هایی که برای بانک‌‌ها نزد بانک مرکزی افتتاح می‌شود از «پول دیجیتال بانک مرکزی» استفاده می‌‌شود. اما بعد از ظهور رمزارزها و توسعه انواع توکن‌‌ها؛ حوزه پول دیجیتال بانک مرکزی در ادبیات تخصصی این موضوع بسیار توسعه یافت؛ به‌نحوی‌که براساس دسته بندی بانک تسویه جهانی در حال حاضر حداقل چهار دسته پول دیجیتال بانک مرکزی (CBDC) قابل تفکیک و بررسی است.

نقطه قابل ملاحظه در انواع این شکل از پول، انتشار انحصاری آن از سوی بانک‌‌های مرکزی است که نقطه تمایز اصلی آنها با سایر توکن‌‌های دارای انواع پشتوانه‌‌ای است که از سوی ناشران خصوصی منتشر می‌‌شود. بر این اساس بسته به اینکه پول دیجیتال منتشرشده از سوی بانک مرکزی، در قالب توکن‌‌های دیجیتال منتشر شود یا بر اساس حساب‌‌هایی که نزد بانک مرکزی افتتاح می‌‌شود. همچنین بسته به آنکه پول دیجیتال منتشرشده قرار است بصورت عمومی در اختیار کلیه کاربران قرار گیرد یا مقرر است صرفا برای تسهیل تسویه وجوه کلان در اختیار بانک‌‌ها و موسسات مالی و اعتباری باشد، یکی از چهار گونه متفاوت پول دیجیتال بانک مرکزی خلق خواهدشد. بر این اساس در کشورهایی که مهم‌ترین نیازمندی تسهیل پرداخت‌‌های خرد و تنوع‌بخشی به این بخش از پرداخت‌‌ها است. انتشار پول دیجیتال از سوی بانک مرکزی به‌صورت توکنایز شده و عرضه عمومی آن برای به‌کارگیری توسط کلیه اقشار جامعه است که به این شکل از پول دیجیتال بانک مرکزی، رمزپول بانک مرکزی یا CBCC اطلاق می‌‌شود.

نکته قابل توجه درخصوص این شکل از پول دیجیتال، قابلیت برنامه‌پذیری آن است؛ در واقع بعد از رواج رمزارزها و کریپتوکارنسی‌‌ها، با توجه به توکن بودن این دارایی‌‌ها (علاوه بر اینکه دیجیتال هستند به صورت رمزشده در قالب توکن‌‌های دیجیتال صادر می‌‌شوند) ظرفیت بسیار مهمی در این حوزه فعال شد که می‌‌توان از آن به‌عنوان ظرفیت «پول برنامه پذیر» یا «دارای ظرفیت قراردادهای هوشمند» تعبیر کرد گرچه این امکان در پول دیجیتال عادی نیز وجود دارد، اما با توجه به هزینه بسیار بالای پیاده‌‌سازی و اجرا، عملا تحقق آن با چالش روبه‌رو است. از این رو یکی از اهداف اصلی که بانک‌‌های مرکزی در انتشار پول دیجیتال دنبال می‌‌کنند، ایجاد و دسترسی به پول توکنایز شده یا همان (central bank crypto currency) است تا امکان استفاده از ظرفیت قراردادهای هوشمند که قابلیت برنامه‌پذیری پول را فراهم می‌‌کنند، میسر شود. بدیهی است هزینه اجرای این مدل، به مراتب پایین‌تر از زمانی است که بخواهیم این امکان را در پول دیجیتال عادی که امروز هم از آن استفاده می‌‌شود، فعال کنیم. از این واقعیت اما نباید غافل بود که این پول برنامه‌پذیر، خود شمشیری دولبه است؛ اما به هرحال تصور فضای فناوری‌‌های مالی آینده بدون امکان برنامه‌پذیری پول تقریبا غیر ممکن است؛ خصوصا اینکه امروزه مفاهیمی همچون Decentralized finance در حال تولد است که اساسا مبتنی بر تمرکززدایی است و قطعا لازمه بقا در این فضا دراختیار داشتن پول توکنایزشده برای پاسخگویی به نیازهای چنین محیطی است.

بدیهی است بانک‌‌های مرکزی باید بتوانند بعد از توسعه ظرفیت قراردادهای هوشمند در فضای کسب‌وکار، راهکار و پاسخ مناسب به نیاز فعالان در این عرصه ارائه دهند؛ چراکه در غیر این صورت به اعتقاد عده‌‌ای، همان‌طور که در حال حاضر نیز شاهد آن هستیم، شبکه‌های رمزدارایی‌‌های جهان‌‌روا نظیر «اتریوم» این نیاز کاربران مالی را پاسخ می‌‌دهند. از همین رهگذر بانک‌‌های مرکزی به تدریج حاکمیت پولی را از دست خواهند داد. البته در پاسخ به این احتمال باید تدابیر بانک‌‌های مرکزی را خاطرنشان کرد؛ چراکه با اقداماتی که بانک‌‌های مرکزی دنیا در حال انجام آن هستند، آنچه متصور است این است که به نقطه تعادلی خواهیم رسید و اصولا رمز پول‌‌های بانک‌‌های مرکزی نقش مهمی در ایجاد چنین نقطه تعادلی خواهند داشت. از سوی دیگر، اگرچه قابلیت‌‌های فراوان دیگری نیز در مفهوم پول دیجیتال بانک مرکزی مستتر است؛ اما دستیابی به این قابلیت‌‌ها هیچ‌گاه هدف اصلی نبوده‌‌اند؛ به‌عنوان مثال اینکه با انتشار پول دیجیتال، پرداخت یارانه هدفمندتر صورت پذیرد اگرچه دستاورد جذابی است، اما هدف اصلی بانک‌‌های مرکزی ریل‌گذاری برای اقتصاد دیجیتال و فعال کردن ظرفیت قراردادهای هوشمند از این مسیر است.

نکته مهم دیگر اینکه پول دیجیتال توکنایزشده با توجه به هزینه‌های کمتری که دارد، ابزار بسیار مناسبی برای مدیریت نقدینگی توسط بانک‌ها و البته ابزار کاربردی بسیار مطلوبی برای پرداخت‌‌های خرد است بنابراین باید توجه داشته باشیم که درباره «رمزریال» بانک مرکزی ایران نیز اساسا هدف‌‌گذاری بر مبنای حذف بانک‌‌ها در مسیر تعاملات مالی و تراکنشی نبوده است؛ چراکه بانک‌‌ها جزو جدایی ناپذیر تراکنش‌‌ها هستند. در واقع نقش اصلی بانک‌‌ها در رمزریال علاوه بر اینکه در فضای توزیع‌شدگی تایید تراکنش‌‌ها مشارکت دارند، توسعه قراردادهای هوشمند است که متاسفانه این مهم‌ترین ویژگی ناآگاهانه یا تعمدا از سوی منتقدان مورد غفلت واقع شده درحالی‌که این بزرگ‌ترین و مهم‌ترین ظرفیتی است که در این فرآیند برای بانک‌‌ها دیده شده تا از این طریق، خدمتی ارزنده را در اختیار فضای کسب‌وکار قرار دهند و به نوعی قراردادهای هوشمند را در فضای اقتصاد توسعه بخشند.