کسری بودجه چگونه شاه قاجار را درگیر بحران کرد

به گواه محققان و مورخان اولین کمیسیونی که در مجلس اول مشروطه تشکیل شد، کمیسیون مالیه بود که اتفاقا تاسیس آن در آشفته بازار وضعیت اقتصادی ایران ، اعتبار مضاعفی را برای مجلس پدید آورد.

به هر روی تا پیش از مشروطه در ایران، هیچ نظارتی بر بودجه وجود نداشت، ‌شاه سایه‌ی خدا بر زمین بود و خزانه و مملکت، متعلق به وی. در این فضا اما مشروطه پیروز شده بود و مردمی که انتظار آبادی و بهداشت و عمران را از حکومت نداشتند، درک میکردند که لازم است چنین اقدماتی صورت گیرد و می‌توانند حقوقی متفاوت از رعیت را دارا باشند.

کسری بودجه؛ این درد مزمن اقتصاد ایران اتفاقا آن روزها نیز اقتصاد ایران را درگیر بحرانی جدی کرده بود به طوری که در اولین روزهای شکل‌گیری مجلس مشروطه، نمایندگان با مشکل مزمن دیرینه کسری بودجه مواجه شدند و انتظار می‌رفت مشروطه خواهانی که خواستار انتظام بخشی مالیه عمومی بودند تدبیری برای کسری بودجه بیاندیشند.

در این دوره زمانی ایران درامد نفتی نداشت و به طور کلی مالیات بود که اقتصاد نیمه‌جان شکور را می‌چرخاند . فقر فراگیر و بحران عمومی اقتصاد در کنار ناتوانی حکومت وقت از اداره‌ی اقتصاد و ایجاد آبادانی نارضایتی جدی را رقم زده بود.

بررسی‌ها نشان می‌دهد از مهمترین اقلامی که در سیاهه‌ی مخارج دولت در آن روزگار درج بود، حقوق و مستمری افردی بود که پرداخت آن را دولت بر عهده داشت و اتفاقا به قدری زیاد بود که یک تنه بودجه دولت را به کسری دچار کرده بود.

البته باید توجه داشت بدنه‌ی حقوق‌بگیر ایران را دستگاه اداری مشخصی تشکیل نمی‌داد و این شاهزادگان و وزرا و … بودند که در غیاب قوانین مشخص، دریافتی هنگفتی از خزانه داشتند.

مجلس مشروطه در صدد برامد وضعیت را دستخوش تغییر کند از این رو برای تعیین سازوکاری برای مقرری‌های بی حساب و کتاب ، نخست به سراغ محمدعلی شاه رفت و محدوده مالی و مقری سالانه‌ی او را معادل یک کرور تومان یا به عبارتی برابر با پانصد هزار تومان مشخص کرد.البته وی پنج هزار خروار کاه برای ولیعهد و بیوتات سلطنتی نیز همراه با این وجه نقد دریافت می‌کرد.

برای درک میزان حقوق دریافتی شاه پس از کاهش میزان آن باید بدانید که این ملبغ نقدی و غیرنقدی در حقیقت یک پانزدهم همه‌ی عایدات کشور بود.

پیش از اقدام مجلس مشروطه، محمدعلی شاه ۸۸۰ هزار تومان نقدی و پنج هزار خروار غله دریافت می‌کرد. شگفت انگیز آنکه محمدعلی شاه با شنیدن تصمیم مجلس برای کسر ۳۸۰ هزار تومان از حقوقش ، بی‌نهایت دلتنگ شد و به رییس مجلس گلایه کرد که از گرسنگی خواهد مرد.

در تدوین مطالب این نوشتار از کتاب مواجه‌ی مجلس شورای ملی و ساختار کهن قدرت و همچنین کتاب حیات یحیی استفاده شده است.