نقش بانک‌ها در تامین مالی زنجیره‌‌‌ای
یکتا اشرفی، معاون توسعه مدیریت و منابع بانک مرکزی طی یادداشتی در روزنامه دنیای اقتصاد نوشت: بانک‌های تجاری با تمرکز بر بهینه‌‌‌سازی مالی کوتاه‌‌‌مدت و مدیریت ریسک برای مشتریان شرکتی بزرگ، به تامین مالی زنجیره‌‌‌ای می‌‌‌نگرند؛ در مقابل، بانک‌های توسعه‌‌‌ای از SCF به‌‌‌عنوان ابزاری راهبردی در جهت ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط (SMEs) و حمایت از توسعه اقتصادی پایدار بهره می‌‌‌گیرند. لازم به یادآوری است که این مقاله با تحلیل تفاوت‌‌‌های بنیادین در اهداف، عملکرد و تاثیرات این دو نوع نهاد مالی در تامین مالی زنجیره‌‌‌ای، بر اهمیت تعامل و هم‌‌‌افزایی آنها در جهت ایجاد زنجیره‌‌‌های تامین پایدار و فراگیر تاکید دارد.
تسهیل‌‌‌گری گردش وجوه
در مقدمه لازم است تاکید کنم تامین مالی زنجیره‌‌‌ای (Supply Chain Finance – SCF)، به‌‌‌عنوان مجموعه‌‌‌ای از راهکارهای مالی نوآورانه، با هدف تسهیل و بهینه‌‌‌سازی گردش وجوه در امتداد زنجیره‌‌‌های تامین، کاهش مخاطرات مالی و بهبود دسترسی بنگاه‌‌‌های اقتصادی، بهویژه شرکت‌های کوچک و متوسط (SMEs)، به منابع مالی طراحی شده است. در مواجهه با چالش‌‌‌های اقتصاد جهانی نظیر بحران‌های مالی و تغییرات اقلیمی،SCF نقش بسزایی در پشتیبانی از تجارت و ترویج رشد پایدار ایفا میکند. بانک‌های تجاری و توسعه‌‌‌ای، به‌‌‌عنوان دو گروه اصلی از نهادهای مالی فعال در این حوزه، با وجود هدف مشترک در تسهیل تامین مالی، از منظر انگیزه‌‌‌ها، اولویت‌‌‌ها و رویکردهای عملیاتی، تفاوت‌‌‌های قابل‌توجهی دارند. این مقاله، با استناد به آخرین داده‌‌‌های بین‌المللی، به تحلیل تطبیقی نقش این دو نوع بانک در حوزه SCF پرداخته و ابعاد گوناگون این تمایزات را مورد بررسی قرار می‌دهد.
بانک‌های تجاری و تامین مالی زنجیره‌‌‌ای: تمرکز بر کارآیی مالی و مدیریت ریسک
بانک‌های تجاری که عملکرد آنها بر مبنای اصل حداکثرسازی ارزش سهامداران استوار است، در عرصه SCF تمرکز اصلی خود را بر بهینه‌‌‌سازی گردش سرمایه مشتریان شرکتی بزرگ (خریداران اصلی) و کاهش ریسک‌‌‌های مالی مترتب بر معاملات زنجیره تامین معطوف میکنند. این بانک‌ها، به طور معمول، از رتبه اعتباری خریدار به‌‌‌عنوان مبنایی برای تعیین شرایط تامین مالی تامین‌‌‌کنندگان استفاده کرده و از این طریق، امکان دسترسی تامین‌‌‌کنندگان به تسهیلات مالی با نرخ‌های رقابتی‌‌‌تر را فراهم می‌‌‌آورند. ابزارهای کلیدی مورد استفاده بانک‌های تجاری شامل فاکتورینگ (واگذاری مطالبات)، فورفیتینگ (خرید غیرقابل برگشت اسناد تجاری مدت‌‌‌دار) و برنامه‌‌‌های تامین مالی خرید (PO Financing) هستند که عمدتا با هدف بهبود نقدینگی فروشندگان و افزایش دوره پرداخت خریداران به کار گرفته می‌‌‌شوند.
براساس گزارش‌‌‌های سال ۲۰۲۳، بانک‌های تجاری در سطح جهانی با سهمی بالغ بر ۵۹.۵درصد، به‌‌‌عنوان بزرگ‌ترین ارائه‌‌‌دهندگان خدمات SCF شناخته می‌‌‌شوند (The Business Research Company, ۲۰۲۳). این نهادها، بهویژه در نقش واسطه‌‌‌های مالی در تسهیل پرداخت‌‌‌ها و ارائه تسهیلات کوتاه‌‌‌مدت عمل کرده و عمدتا در پی ارتقای کارآیی مالی در طول زنجیره تامین هستند. در این رویکرد، اولویت بانک‌های تجاری، کسب درآمد از طریق کارمزدهای خدمات کوتاه‌‌‌مدت بوده و معمولا از پذیرش ریسک اعتباری بالاتر مرتبط با تامین‌‌‌کنندگان کوچک‌تر اجتناب میکنند.
بانک‌های توسعه‌‌‌ای و تامین مالی زنجیره‌‌‌ای: رویکرد توسعه‌‌‌محور و شمول مالی
در مقابل، بانک‌های توسعه‌‌‌ای، با ماموریت ارتقای توسعه پایدار اقتصادی و اجتماعی، به SCF به‌‌‌عنوان ابزاری راهبردی در جهت ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط (SMEs) و بهبود شرایط اقتصادی در کشورهای در حال توسعه می‌‌‌نگرند. این بانک‌ها، بهویژه در اقتصادهای در حال گذار، از SCF به‌‌‌عنوان بستری برای تسهیل دسترسی بنگاه‌‌‌های کوچک به منابع مالی و تقویت نقش آنها در زنجیره‌‌‌های تامین ارزش استفاده میکنند.
در این راستا، بانک‌های توسعه‌‌‌ای ممکن است با پذیرش سطوح ریسک بالاتر، تسهیلات مالی را به تامین‌‌‌کنندگان با اعتبار محدود ارائه کرده و از ابزارهای متنوعی نظیر ضمانت‌‌‌های اعتباری، تسهیم ریسک و برنامه‌‌‌های ظرفیت‌‌‌سازی فنی بهره گیرند. آنها همچنین ممکن است از ابزارهایی مانند تامین مالی مبتنی بر موجودی (Inventory Financing) برای کمک به SMEs در مدیریت سرمایه در گردش خود استفاده کنند.
براساس گزارش‌‌‌های بانک توسعه آسیایی (ADB) در سال ۲۰۲۳، این نهاد برنامه‌‌‌های SCF را با تمرکز ویژه بر توانمندسازی SMEs در کشورهای در حال توسعه به اجرا درآورده است. این برنامه‌‌‌ها، به‌‌‌طور معمول، شامل ارائه مشاوره‌‌‌های فنی، آموزش‌‌‌های تخصصی و تامین منابع مالی هدفمند بوده که به بهبود فرآیندهای مالی و تجاری SMEs کمک شایانی میکند (ADB Reports, ۲۰۲۱-۲۰۲۳). برای مثال، ADB از طریق برنامه تضمین تجارت(Trade Finance Program) خود، ریسک معاملات تجاری را برای بانک‌های محلی کاهش داده و از این طریق، امکان دسترسی SMEs به SCF را افزایش می‌دهد.
تحلیل تطبیقی و داده‌‌‌های بین‌المللی
براساس گزارش‌‌‌های منتشرشده در سال ۲۰۲۳، حجم بازار جهانی SCF بالغ بر ۱۱.۵۴میلیارد دلار ارزیابی شده و پیش‌بینی‌‌‌ها حاکی از تداوم روند رشد قابل‌توجه این بازار در سال‌های آتی است (The Business Research Company, ۲۰۲۳). در حالی که بانک‌های تجاری کماکان به‌‌‌عنوان بازیگران مسلط در این عرصه شناخته می‌‌‌شوند، بانک‌های توسعه‌‌‌ای نقش فزاینده‌‌‌ای در هدایت ظرفیت‌‌‌های SCF به‌‌‌سوی تحقق اهداف توسعه‌‌‌ای ایفا میکنند. این بانک‌ها، بهویژه از طریق تامین مالی پروژه‌‌‌های مرتبط با مقابله با تغییرات اقلیمی و حمایت از زنجیره‌‌‌های تامین پایدار، سهم بسزایی در تامین مالی سبز و مسوولانه ایفا میکنند.
براساس گزارش مشترک نهادهای مالی توسعه‌‌‌ای چندجانبه(MDBs) در خصوص تامین مالی اقدامات اقلیمی در سال ۲۰۲۳، این نهادها مبلغ ۱۲۵میلیارد دلار را به پروژه‌‌‌های مرتبط با تغییرات اقلیمی تخصیص داده‌‌‌اند که بخش قابل‌توجهی از آن به تامین مالی زنجیره‌‌‌های تامین پایدار اختصاص یافته است (Joint MDB Report on Climate Finance, ۲۰۲۳). برای نمونه، بانک جهانی از طریق ابتکار عمل «تامین مالی تجارت سبز» (Green Trade Finance) خود، به ترویج SCF برای شرکت‌هایی که در تجارت کالاهای دوستدار محیط‌زیست فعال هستند، می‌‌‌پردازد.
تحقیقات علمی نشان می‌دهند که SCF، بهویژه در کاهش محدودیت‌های مالی بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط (SMEs) بسیار موثر بوده و از طریق تسهیل دسترسی آنها به منابع مالی، به رشد و توسعه این بخش حیاتی از اقتصاد کمک میکند (Tandfonline, ۲۰۲۳) . در این راستا، بانک‌های توسعه‌‌‌ای با ارائه راهکارهای مالی متناسب با نیازهای خاص SMEs و ارائه خدمات پشتیبانی فنی، توانسته‌‌‌اند تاثیرات چشم‌گیری بر کاهش موانع مالی این شرکت‌ها بگذارند. به عنوان مثال، صندوق بین‌المللی توسعه کشاورزی (IFAD) برنامه‌‌‌های SCF را برای حمایت از کشاورزان کوچک و متوسط در کشورهای در حال توسعه اجرا میکند و از این طریق به بهبود معیشت آنها و تقویت زنجیره‌‌‌های ارزش کشاورزی کمک میکند. مطالعه موردی: همکاری بانک توسعه‌‌‌ای آمریکای لاتین (CAF) با بانک‌های تجاری محلی در اکوادور، امکان دسترسی SMEs فعال در بخش کشاورزی به خدمات فاکتورینگ را فراهم آورده است. CAF با ارائه ضمانت‌‌‌های اعتباری و آموزش‌‌‌های تخصصی به بانک‌های تجاری، ریسک آنها را کاهش داده و به گسترش SCF برای این بخش کمک کرده است.
نقش فناوری‌‌‌های نوین (FinTech)
ظهور فناوری‌‌‌های مالی (FinTech) تحولات چشم‌گیری در عرصه SCF ایجاد کرده است. پلتفرم‌‌‌های دیجیتال SCF امکان اتصال مستقیم خریداران، تامین‌‌‌کنندگان و موسسات مالی را فراهم آورده و فرآیندهای تامین مالی را تسهیل و تسریع بخشیده‌‌‌اند. بانک‌های تجاری به طور فزاینده‌‌‌ای از این فناوری‌‌‌ها برای ارائه راهکارهای نوآورانه SCF، بهبود کارآیی عملیاتی و کاهش هزینه‌‌‌ها بهره می‌‌‌برند. برای مثال، استفاده از بلاک‌چین می‌‌‌تواند شفافیت و امنیت معاملات SCF را افزایش دهد و فرآیندهای تایید و پرداخت را تسریع بخشد. بانک‌های توسعه‌‌‌ای نیز از فرصت‌‌‌های ارائه‌شده توسط FinTech برای ارتقای شمول مالی و دسترسی SMEs به SCF استفاده میکنند. پلتفرم‌‌‌های دیجیتال می‌‌‌توانند برای SMEs در مناطق دورافتاده امکان دسترسی به خدمات مالی را فراهم آورند و هزینه‌‌‌های تراکنش را کاهش دهند. با این حال، چالش‌‌‌هایی نظیر شکاف دیجیتالی، مسائل مربوط به حریم خصوصی داده‌‌‌ها و نیاز به ایجاد چارچوب‌‌‌های نظارتی مناسب برای این فناوری‌‌‌ها همچنان وجود دارد.
ملاحظات سیاستی و نظارتی
توسعه موثر SCF نیازمند ایجاد بسترهای سیاستی و نظارتی مناسب است. دولت‌‌‌ها و نهادهای نظارتی می‌‌‌توانند با تدوین مقررات شفاف و کارآمد، ایجاد زیرساخت‌‌‌های اطلاعاتی مناسب و ترویج همکاری میان ذی‌نفعان مختلف، به گسترش SCF کمک کنند. حمایت از برنامه‌‌‌های آموزشی و ظرفیت‌‌‌سازی برای SMEs در زمینه استفاده از ابزارهای SCF و ترویج استانداردهای بین‌المللی در این حوزه نیز از اهمیت بسزایی برخوردار است. همچنین، سیاستگذاران می‌‌‌توانند با ارائه مشوق‌‌‌های مالی و تضمین‌‌‌های دولتی، ریسک ورود بانک‌های تجاری به بخش‌‌‌های پرخطرتر مانند تامین مالی SMEs را کاهش دهند.
چالش‌‌‌ها و فرصت‌‌‌ها
پیاده‌سازی اثربخش برنامه‌‌‌های SCF مستلزم غلبه بر چالش‌‌‌هایی نظیر پیچیدگی ساختارهای زنجیره تامین، ضرورت همکاری تنگاتنگ میان خریداران و تامین‌‌‌کنندگان و مدیریت هزینه‌‌‌های عملیاتی است. همچنین، نداشتن آگاهی کافی SMEs از مزایای SCF و فقدان زیرساخت‌‌‌های فناوری مناسب در برخی مناطق می‌‌‌تواند مانع گسترش این سازوکار مالی شود. با این حال، فرصت‌‌‌های قابل‌توجهی برای هر دو نوع بانک در توسعه و گسترش دامنه SCF وجود دارد.
بانک‌های تجاری می‌‌‌توانند با بهره‌‌‌گیری از فناوری‌‌‌های نوظهور مالی (FinTech)، راهکارهای نوآورانه‌‌‌تری را ارائه کرده و از این طریق، کارآیی و دسترسی به SCF را ارتقا بخشند. از سوی دیگر، بانک‌های توسعه‌‌‌ای می‌‌‌توانند با تقویت تعامل با بخش خصوصی و طراحی مدل‌‌‌های تامین مالی ترکیبی (Blended Finance)، نقش موثرتری در تحقق اهداف توسعه‌‌‌ای و ترویج تامین مالی پایدار ایفا کنند. همکاری نزدیک‌‌‌تر میان بانک‌های تجاری و توسعه‌‌‌ای، با بهره‌‌‌گیری از نقاط قوت هر یک، می‌‌‌تواند به ایجاد راهکارهای SCF نوآورانه و فراگیر منجر شود که هم به بهبود کارآیی زنجیره‌‌‌های تامین کمک کند و هم اهداف توسعه‌‌‌ای را محقق سازد.
نتیجه‌‌‌گیری
تحلیل تطبیقی نقش بانک‌های تجاری و توسعه‌‌‌ای در تامین مالی زنجیره‌‌‌ای جهانی نشان می‌دهد که این دو گروه از نهادهای مالی، با اتخاذ رویکردهای متمایز و مبتنی بر اهداف و اولویت‌‌‌های متفاوت، نقش‌‌‌های مکمل اما در عین حال تخصصی را در این عرصه ایفا میکنند. بانک‌های تجاری، با تمرکز بر کارآیی مالی، مدیریت ریسک و ارائه خدمات به شرکت‌های بزرگ، نقش محوری در تسهیل جریان‌‌‌های تجاری و بهینه‌‌‌سازی گردش سرمایه ایفا میکنند. در مقابل، بانک‌های توسعه‌‌‌ای، با تاکید بر ارتقای شمول مالی، توانمندسازی بنگاه‌‌‌های کوچک و متوسط (SMEs) و تحقق اهداف توسعه پایدار، نقش حیاتی در گسترش دسترسی به تامین مالی در طول زنجیره‌‌‌های تامین، بهویژه در کشورهای در حال توسعه، بر عهده دارند. با توجه به روند رو به رشد SCF و اهمیت آن در تسهیل تجارت جهانی و دستیابی به اهداف توسعه پایدار، همکاری و هم‌‌‌افزایی میان بانک‌های تجاری و توسعه‌‌‌ای می‌‌‌تواند تاثیر بسزایی در ایجاد زنجیره‌‌‌های تامین پایدارتر، فراگیرتر و مقاوم‌‌‌تر در سطح جهانی داشته باشد.
تحقیقات آتی با تمرکز بر تحلیل داده‌‌‌های به‌‌‌روز و جامع و ارزیابی دقیق تاثیرات اقتصادی و اجتماعی برنامه‌‌‌های SCF ارائه‌شده توسط هر دو نوع بانک، می‌‌‌تواند درک عمیق‌‌‌تری از ظرفیت‌‌‌های SCF در دستیابی به اهداف توسعه‌‌‌ای جهانی فراهم آورد.