بیت کوین / نخستین نظام پرداخت دیجیتال غیرمتمرکز
عصر بانک؛ بیت‌کوین نخستین شبکه مالی کاملاً باز دنیاست. نظام مالی که از مرزهای بانکداری سنتی فراتر رفته است و بدون پشتوانه و وجود نهاد مقررات‌گذار جای خود را در سیستم مالی دنیا باز کرد و توسط یک یا گروهی از برنامه‌نویسان با نام مستعار ساتوشی ناکوموتو ایجاد شد. تراکنش فوری و بدون واسطه، پرداخت جهانی، کارمزد بسیار پایین و بی‌تاثیری تحریم بر باز کردن حساب بیت‌کوین از ویژگی‌های این پول است. همچنین بیت‌کوین از روش‌هایی از جمله exchange خرید با سایر ارزها و درآمد قطره‌ای در ازای مشاهده تبلیغات حاصل می‌شود. وب‌سایت‌هایی نیز وجود دارند که به اعضای خود بیت‌کوین رایگان می‌دهند، عملکرد این وب‌سایت‌ها عموماً مبتنی بر بخت‌آزمایی است. سپس بیت‌کوین می‌تواند با تبدیل شدن به سایر ارزها یا خرید از درگاه بیت‌کوین فروشگاه‌ها به فضای واقعی ورود پیدا کند.
نخستین نظام پرداخت دیجیتال غیرمتمرکز
بیت‌کوین که از رمزنگاری کلید عمومی استفاده می‌کند به کاربران امکان می‌دهد بدون هیچ واسطه‌ای انتقال پول غیرقابل بازگشت انجام دهند.
بیت‌کوین با روش‌های سنتی متفاوت است. اول اینکه هیچ مرکزیتی ندارد و هیچ کسی مالک یا کنترل‌کننده شبکه آن نیست و یک ساختار فرد به فرد دارد. بیت‌کوین نخستین شبکه مالی کاملاً باز دنیاست به طوری که برای ایجاد یک سرویس مالی در سیستم بانکداری سنتی باید با یک بانک قرارداد بست و با قوانین دست و پاگیر و بسیار محدودکننده‌ای روبه‌رو شد اما در شبکه بیت‌کوین هیچ کدام از این محدودیت‌ها وجود ندارد و افراد نیازی به هیچ مجوز یا همراهی به منظور ایجاد یک شبکه مالی جدید بر پایه بیت‌کوین ندارند. بیت‌کوین پول یا ارز مخصوص به خودش را دارد. شبکه‌های ویزا و مسترکارت یا دیگر شبکه‌های داخل کشور، تراکنش‌ها را با ارزهای سنتی مانند دلار آمریکا یا یورو انجام می‌دهند، این در حالی است که بیت‌کوین تراکنش‌ها را با واحد پولی جدید خود انجام می‌دهد.
یک ارز دیجیتالی
در مورد چیستی بیت‌کوین تعاریف متفاوتی عرضه شده است. در گزارش مرکز تحقیقات کنگره آمریکا عنوان شده که بیت‌کوین یک ارز دیجیتالی نظیر به نظیر و متن باز است و نظام پرداختی بیت‌کوین یک سامانه خصوصی است اما هیچ موسسه مالی سنتی متعارفی در تراکنش‌ها وجود ندارد. برخلاف ارزهای دیجیتالی اولیه که یک شخص یا موجودیت مرکزی داشتند، نظام بیت‌کوین کاملاً غیرمتمرکز است و همه تراکنش‌ها توسط کاربران نظام پرداخت بیت‌کوین انجام می‌شود. این تعریف با تعریف حقوقی از بیت‌کوین فاصله بسیاری دارد. به همین دلیل مرکز درآمدهای داخلی ایالات متحده آمریکا بیت‌کوین را یک مایملک و دارایی می‌داند که قوانین و مقررات مربوط به دارایی در مورد آن جاری است.
بانک مرکزی چین نیز ماهیت ارز و پول بودن بیت‌کوین را رد می‌کند. از دید دولت چین بیت‌کوین یک کالای مجازی خاص است که جایگاه حقوقی معادل ارز ندارد و نمی‌تواند و نباید به عنوان ارز در بازار جریان یابد، زیرا توسط یک مرجع پولی منتشر نمی‌شود. وزارت دارایی آلمان بیت‌کوین را به عنوان یک ابزار مالی جدید و به مثابه یک ارز شخصی و در جایگاه یک واحد محاسبه به شمار می‌آورد که از آن تعریف پول الکترونیکی برداشت نمی‌شود. از سوی دیگر همانند کشورهای آمریکا و چین، در آلمان نیز بیت‌کوین به عنوان یک دارایی مالیات‌پذیر در نظر گرفته شده است. مطالعه سه کشور آمریکا، آلمان و چین از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد پدیده بیت‌کوین در این کشورها در سطوح اجرایی و با تنظیم مقررات از سوی قوه مجریه حل و فصل شده است.
قوه مقننه کشور آمریکا پس از بررسی بیت‌کوین به این نتیجه رسیده است که بیت‌کوین نیاز به تدوین قانون جدید ندارد و قوه مجریه این کشور باید در چارچوب قوانین و مقررات پیشین، پدیده بیت‌کوین را مدیریت کند.
قوه مقننه آلمان نیز بر کار قوه مجریه نظارت دارد و یکی از نمایندگان مجلس ملی آلمان با طرح برخی سوالات از قوه مجریه کشور آلمان حل و فصل وضعیت حقوقی بیت‌کوین در چارچوب قوانین موضوعی را درخواست کرده است. قوه مجریه کشورهای آلمان، آمریکا و چین ارزهای دیجیتالی همچون بیت‌کوین را کالا محسوب کرده‌اند و قوانین موضوعه مربوط به کالا را از نظر مالیاتی و در مراودات مالی بر آن جاری می‌دانند. قوه مجریه کشور آمریکا بر تبادل‌کنندگان بیت‌کوین قوانین مربوط به انتقال‌دهندگان پول را جاری می‌داند.
نخستین نظام پرداخت دیجیتال غیرمتمرکز
آنچه بیت‌کوین را منحصربه‌فرد می‌سازد، این است که می‌تواند اولین نظام پرداخت دیجیتال کاملاً غیرمتمرکز بدون نیاز به بانک و بانک‌های مرکزی باشد. از سوی دیگر در کنار بیت‌کوین ابزارهای مالی دیجیتالی دیگری نیز وجود دارند. برخی پیش‌بینی می‌کنند که معادل‌های دیگر بیت‌کوین در سال‌های آتی ممکن است از نظر اهمیت از بیت‌کوین پیشی بگیرند. بنابراین هر تعریفی که از بیت‌کوین عرضه شود باید دیگر مشابه‌هایش را نیز تحت پوشش قرار دهد. ابزارهای مالی رقیب بیت‌کوین همگی انشعابات نرم‌افزاری بیت‌کوین محسوب می‌شوند. لایت‌کوین، پی‌پی‌کوین و مانند آن از جمله ارزهای قابل ذکر مشابه هستند و ارزش هر بیت‌کوین در هنگام نگارش این گزارش 227 دلار و حجم معاملات آن پنج میلیون و 987 هزار و 265 دلار بوده است که افزایش چشمگیری را در مدت کوتاه حضورش در معاملات پشت سر گذاشته است.
بیت‌کوین در سال 2008 با ارسال نامه‌ای ناشناس آغاز به کار کرد. نامه‌ای که با عنوان بیت‌کوین با اسم ساتوشی ناکاموتو در اینترنت فراگیر شد و نخستین بلوک 50 بیت‌کوینی در سال 2009 با مذاکرات افرادی در فروم bitcoin talk قیمت‌گذاری شد و پس از آن اولین تراکنش قابل توجه به ارزش 10 هزار بیت‌کوین اتفاق افتاد که برای خرید مستقیم دو پیتزا هزینه شد.
ساتوشی ناکاموتو اسم مستعار فرد یا افرادی بود که پروتکل اولیه بیت‌کوین را در سال 2008 طراحی کردند و آن را در سال 2009 وارد شبکه کردند اما از این بازی کنار نکشیدند بلکه خود را در برابر طراحی نرم‌افزار اصلی بیت‌کوین مسوول می‌دانستند و در ارائه اطلاعات فنی در فروم bitcoin talk و شفاف‌سازی و رونق آن فعالانه عمل می‌کردند اما هیچ‌گاه هویت اصلی آنها مشخص نشد. حتی نزدیک‌ترین گروه‌های شناسایی‌شده درگیر در این اتفاق که حتی 72 ساعت پس از انتشار بیت‌کوین نسبت به ثبت دامنه اینترنتی bitcoin.org اقدام کرده بودند موضوع را انکار کردند.
پس از آن در ششم آگوست سال 2010 گروه‌های داوطلب زیادی در نقاط مختلف در تراکنش‌های آن نقش داشتند اما در پانزدهم آگوست همان سال بزرگ‌ترین مشکل امنیتی این سیستم اتفاق افتاد. به طوری که 184 میلیارد بیت‌کوین طی یک تراکنش تولید شد اما در مدت زمان کوتاهی با حل مشکل پیش آمده، پاک شد و پروتکل آن به روز شد. پس از آن نهادهای زیادی برای پذیرش بیت‌کوین در سیستم‌های مالی خود اعلام آمادگی کردند و اکنون در برخی کشورها نیز بیت‌کوین به عنوان ارز رایج برای خرید و فروش پذیرفته شده است.
علت محبوبیت بیت‌کوین
از جمله دلایلی که موجب رشد و محبوبیت بیت‌کوین شد، بحران بدهی‌های اروپا در سال 2012 بود که موجب شد شرایط را برای پذیرش قانونی بیت‌کوین فراهم کند و توجه رسانه‌ها و کاربران اینترنتی را به خود جلب کرد. اما زمانی که ارزش بازار بیت‌کوین به یک میلیارد دلار رسید، برخی قیمت‌های آن را حباب خواندند و همین امر موجب شد تا در ماه آوریل سال 2013 ارزش هر بیت‌کوین از 266 دلار به 50 دلار سقوط کند و دوباره به حدود 100 دلار افزایش یابد. ارزش‌گذاری بیت‌کوین افت و خیزهای زیادی داشته است به طوری که تاکنون بالاترین نرخ آن به نوامبر سال 2013 بازمی‌گردد که هر بیت‌کوین 1250 دلار معامله می‌شد اما به تدریج کاهش یافت تا در جایگاه واقعی‌تری قرار بگیرد.
در همین حال استقبال نهادهای مالی از این ارز دیجیتالی موجب شده است تا دوباره قیمت آن افزایش یابد و با رقم‌های چشمگیری در بازار بورس معامله شود.
منافع کوتاه‌مدت دولت‌ها عامل خلق نظام مالی
مهم‌ترین ارز دیجیتالی رمز پایه همان اولین ارز دیجیتالی است و از آن به بیت‌کوین یاد می‌شود. پول از جمله ابزارهای اعمال کنترل بر اقتصاد کلان کشورها و بخش مهمی از زندگی انسان‌هاست.
طی دهه‌های گذشته تاکنون فناوری اطلاعات و ارتباطات به نظام بانکی خدمات بزرگی عرضه کرده است. بانکداری الکترونیکی بهترین شاهد این مدعاست، اما بحران مالی 2008 مهر تاییدی بر دیدگاه اقتصاددانان به حاشیه‌رفته‌ای بود که ادعا داشتند نظام پولی و بانکی مبتنی بر دلار بی‌پشتوانه مشکلات ریشه‌ای دارد و بحران اقتصادی آمریکا را تهدید می‌کند. بررسی‌ها نشان می‌دهند مکانیسم خلق پول و دیگر اقدامات تورم‌زای بانک‌های مرکزی که اغلب منافع کوتاه‌مدت دولت‌ها را بر عقلانیت و ثبات بلندمدت مورد نیاز بازار مرجح می‌دانند، می‌تواند یکی از مهم‌ترین دلایلی باشد که برخی از هکرهای فعال اجتماعی را به تکاپو واداشت تا با قدرت اندیشه و ایده‌های تازه به معماری یک نظام مالی جدید بپردازند.
پارادوکس‌های سیاستگذاری
بیت‌کوین یک نوآوری اینترنتی با کارکردی مشابه پول بی‌پشتوانه یا پول حکومتی است. ابزارهای مالی جدید همچون بیت‌کوین از جمله موارد قیدشده در دستور کار مراکز سیاست‌پژوهی، مجالس قانونگذاری و بانک‌های مرکزی بسیاری از کشورهای جهان است.
در سال‌های اخیر ارزش بیت‌کوین در بازارهای جهانی از چند صدم دلار به صدها دلار افزایش یافته است. روند گسترده استقبال از بیت‌کوین، مواردی همچون نحوه محاسبه مالیات بر درآمد، مبارزه با پولشویی و نظارت بر تراکنش‌های جاری، امکان از میان رفتن ثبات مالی و خروج سرمایه از بازارهای مولد، تضعیف پول‌های ملی و به خطر افتادن شهرت بانک مرکزی را در مرکز توجه سیاستگذاران و مراکز تصمیم‌ساز جهانی قرار داده است. برخی اقتصاددانان و بانکداران برجسته رشد اقبال جهانی به بیت‌کوین را همانند حباب می‌دانند و در مورد تبعات آن هشدار می‌دهند. در مقابل برخی ایجاد و عرضه بیت‌کوین را یک واکنش قدرت‌گرفته از فناوری اطلاعات به نابسامانی‌های نظام مالی و پولی جهانی به شمار می‌آورند. واکنشی که با بازآفرینی مبنایی پول آغاز شده است. به عبارت دیگر از منظر منتقدان نظام مالی جهانی، معماری نظم نوین جهانی با جایگزینی ارزهای دیجیتالی با دلار آمریکا آغاز شده است. گرچه دیدگاه‌های مختلف و متناقض پیرامون بیت‌کوین، به بحث‌های پژوهشی بیشتری نیاز دارد، اما واقعیت امکان اثرگذاری بیت‌کوین بر اقتصاد ملی و نظام پولی و مالی کشور موجب لزوم توجه قانونگذاران به ابزارهای مالی جدید همچون بیت‌کوین می‌شود.
زمینه بیت‌کوین در اقتصاد جهانی
مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نیز تحقیقاتی را در این باره انجام داده است و در گزارش خود آورده است که بیت‌کوین یک نوآوری برخاسته از گسترش اینترنت است و به دلیل کارکرد اقتصادی یکی از مسائل علوم اجتماعی است.
در علوم اجتماعی زمینه موضوع مورد مطالعه اهمیتی معادل یا شاید بیشتر از خود موضوع مورد مطالعه دارد، بیت‌کوین تحقق یک ایده اقتصادی در قالب یک برنامه رایانه‌ای است و اگر استقبال جامعه نبود، در رایانه به فراموشی سپرده می‌شد اما بیت‌کوین به سرعت مرحله پذیرش از سمت جامعه را طی کرده است.
به عبارت دیگر در چند سال اخیر دانش به‌کارگیری بیت‌کوین تنها در اختیار عده محدودی از علاقه‌مندان مجامع اینترنتی بوده اما امروزه اندازه بازار بیت‌کوین از بازار کل شرکت‌های سهامی برخی از ملت‌های کوچک و متوسط دنیا بزرگ‌تر است.
ارزش بیت‌کوین نسبت به دیگر ارزها به واسطه عرضه و تقاضا تعیین شده و رشد و نوسان بسیاری داشته است. برخلاف رشد سریع ارزش بیت‌کوین نسبت به زمان آغاز به کارش، میزان استفاده از بیت‌کوین در حد یک ارز ویژه که بازار محدودی دارد، باقی‌مانده است. در اوایل سال 2013، مقدار کل بیت‌کوین‌های در گردش به 12 میلیون رسید که دو میلیون از سال 2012 بیشتر بود. در سال گذشته به طور متوسط روزانه بیش از 50 هزار تراکنش بیت‌کوین انجام شده است. اوج ارزش بیت‌کوین در دسامبر 2013 اتفاق افتاد که ارزش هر واحد بیت‌کوین به بیش از 1203 دلار رسید. در حالی که طی روزهای آغازین، ارزش آن از چند‌صدم دلار تجاوز نمی‌کرد.
تخمین زده می‌شود جمع ارزش بازاری بیت‌کوین بیش از 10 میلیارد دلار باشد. در حال حاضر 12 میلیون بیت‌کوین در گردش است. گرچه مقدار کل بیت‌کوین‌هایی که می‌توانند تولید شوند، به صورت قراردادی در 21 میلیون بیت‌کوین محدود شده‌اند.
بیت‌کوین به بانک نیاز ندارد
نظام تراکنش‌های مالی سنتی برای انجام تراکنش‌ها به بانک نیاز دارد. در نظام مالی سنتی، بانک‌ها، کنترل همه تراکنش‌ها را با تغییر اطلاعات دفتر کل در اختیار دارند اما در نظام بیت‌کوین اختیار دفتر کل در دست یک بانک مرکزی نیست و به همین دلیل برخی مراجع از بیت‌کوین با عبارت ارزهای رمز پایه یاد می‌کنند زیرا برای ارزشیابی تراکنش‌ها و نظارت بر تولید بیت‌کوین‌های جدید از اصول رمزنگاری استفاده شده است. طبق گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، هر بیت‌کوین و هر کاربر بیت‌کوین به وسیله یک هویت یکتا، رمزگذاری شده‌اند و همه تراکنش‌ها در دفتر کل عمومی ثبت شده‌اند که برای همه رایانه‌های شبکه قابل مشاهده است اما هیچ اطلاعات شخصی را در مورد طرف‌های درگیر افشا نمی‌کند. دفتر کل عمومی تایید می‌کند که انتقال‌دهنده اولیه بیت‌کوین مالک حقیقی بیت‌کوین خرج شده بوده و در نتیجه تراکنش تایید شده و پذیره بیت‌کوین مالک جدید بیت‌کوین است.
هیجان غیرعقلایی
گاردین در گزارشی درباره این پول دیجیتالی نوشته است که بیت‌کوین قصد دارد جایگزین پول‌های سنتی و رایج باشد اما این روند می‌تواند با قوانین ضد‌پولشویی در تضاد باشد و دست بزهکاران و خلافکاران را باز بگذارد. مثلاً کاربر می‌تواند بدون اینکه شناسایی شود بیت‌کوین جابه‌جا کند و در سیستم‌های خلافکارانه از جمله فروش مواد مخدر و… نقش داشته باشد. بسیاری از اقتصاددانان در مورد بقا و دوام بیت‌کوین چندان خوش‌بین نیستند و رشد سریع اخیر بیت‌کوین را به حساب هیجان غیرعقلایی کاربران جدیدی گذاشته‌اند که به سراغ آن آمده‌اند. بری آیچنگرین، اقتصاددان در دانشگاه کالیفرنیا-برکلی، در مقاله‌اش در واشنگتن‌پست نوشته است: «وقتی بتوانیم یک واحد پولی الکترونیکی خصوصی داشته باشیم، یعنی می‌توانیم واحدهای پولی متعددی از این نوع را داشته باشیم. بر این اساس هیچ تضمینی وجود ندارد که دیگران همان واحد پولی را که شما استفاده می‌کنید، بپذیرند.» با این حال، اکنون در تعدادی از مغازه‌ها در لندن از این واحد پولی استفاده می‌شود و نخستین دستگاه خودپرداز بیت‌کوین جهان نیز در 29 سپتامبر در شهر ونکوور کانادا راه‌اندازی شد. همچنین سال گذشته مسوولان قانونی و وکلای دولت استرالیا اعلام کردند بیت‌کوین در استرالیا به تایید قانونی رسید و آن را به‌عنوان یک واحد پول معتبر در این کشور پذیرفتند.
آینده بازار بیت‌کوین
پیش‌بینی می‌شود در سال 2140 میلادی به اندازه سقف قراردادی بیت‌کوین تولید شود. همچنین از آنجا که هر بیت‌کوین تا هشت رقم اعشار قابل تقسیم است، مقدار کل بیت‌کوین‌های قابل خرج کردن بیش از دو هزار تریلیون خواهد بود.
بررسی نوسانات ارزش بیت‌کوین در یک بازه یک‌ساله برحسب دلار نشان می‌دهد تاکنون دو عامل اصلی توانسته‌اند اثرگذاری محسوسی روی بیت‌کوین داشته باشند. اولین عامل، که تاثیر کمتری هم داشته، از جنس عوامل فناورانه بوده است. دومین عامل، مداخلات دولت‌ها و واکنش قدرت‌های جهانی در قالب مقررات‌گذاری این حوزه، عامل مهم‌تری بر میزان اثرگذاری این پدیده و خط سیر تکاملی آن بوده است. همچنین انتظار می‌رود مقررات‌گذاری کشورها تاثیرگذاری محوری بر بیت‌کوین داشته باشد.
صاحب‌نظران، دو آینده کاملاً متناقض یعنی شکست نظام بیت‌کوین یا تحقق نظام اقتصادی جهانی جدید در مقابل بیت‌کوین را پیش‌بینی کرده‌اند. اما در هر صورت بیت‌کوین در طول پنج سال از آغاز وجودش آنقدر تاثیرگذار بوده است که مراکز سیاست‌پژوهی دستگاه‌های اجرایی کشورها به مطالعه و مقررات‌گذاری پیرامون آن بپردازند. آینده بیت‌کوین وابسته به تاثیر و تاثر عوامل پیرامونی آن است اما چه بیت‌کوین موفق به تحقق آینده مطلوب ایجادکنندگانش شود و چه کاملاً از هم فروپاشد، در برهه کنونی تاثیرپذیری نظام جهانی از جنبش‌های فناورانه شواهد تاریخی به خود گرفته است. بنابراین مراکز سیاست‌پژوهی دنیا و کشورهای مختلف باید به طور مداوم تغییرات فناورانه این‌چنینی را رصد کنند تا در صورت نیاز با تدوین مقررات و اقدامات سیاستی به موقع منافع کشور حفظ شود.
چالش‌ها و تهدیدهای بیت‌کوین
بیت‌کوین‌ها در عین گسترش و رونق با چالش‌ها و تهدیدهایی نیز مواجه هستند. گرچه بیت‌کوین در سال 2012 درست در میانه بحران اقتصادی اروپا رونق گرفت اما طبق بررسی‌های صورت‌گرفته بیت‌کوین راه را برای وقوع بحران‌های غیرقابل پیش‌بینی باز می‌کند و تاکنون بارها دچار مشکلات فنی شده که به شدت روی ارزش آن تاثیرگذار بوده است. رواج استفاده از بیت‌کوین می‌تواند کشف جرائمی مانند دزدی هویت را بسیار سخت‌تر کند چون تراکنش‌ها توسط سرور منتشرکننده قابل ردیابی نیستند اما در عین حال جرائمی دیگر مثل فرار از مقررات حاکم بر جریان بین‌المللی سرمایه ساده‌تر خواهد بود و این در حالی است که تنها چند کشور از جمله چین و برزیل مقررات مشخصی در مورد استفاده از بیت‌کوین دارند و سایر کشورها یا معاملات بیت‌کوین را غیرقانونی اعلام کرده‌اند یا مسکوت گذاشته‌اند. فقدان تمرکز بیت‌کوین و وابستگی آن به شبکه غیرمتمرکز امکان نظارت و کنترل روی آن را بسیار دشوار می‌کند و قابلیت اطمینان این پول را برای کسانی که می‌خواهند از آن استفاده کنند، به شدت کاهش می‌دهد و از این نظر بیت‌کوین و سایر پول‌های مجازی به عنوان یک شیوه پرداخت به طور عمده به منظور تبادلات مالی و معاملات غیرقانونی و مجرمانه نظیر مواد مخدر و قاچاق و فرار از پرداخت مالیات و پولشویی مورد استفاده قرار می‌گیرد و از سوی دیگر می‌تواند تسلط کشورهای حاکم بر نظام‌های پرداخت بین‌المللی را که گاهی سوء‌استفاده از قدرت مسلط را به دنبال دارد، تضعیف کند.
/دنیای تجارت