مردی که دو سال از حیاتی‌ترین عمرش را در بانک مرکزی گذراند
عصر بانک؛به گزارش اتاق تهران، «2 سال»؛ عمر ریاستِ حسنعلی مهران بر بانک مرکزی ایران تنها دو سال است اما این دو سال جزو تأثیرگذارترین دوران‌ها در سیاست‌های بانک مرکزی بوده‌است. مهران نه‌تنها در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بلکه در بخش‌های مختلف اقتصاد جهان نیز نقش‌آفرینی کرده‌است. تقریباً همه در خاندان غلامحسین‌خان که جد حسنعلی مهران به شمار می‌آید جزو افراد تحصیل‌کرده آن دوران بودند و با مدارک تحصیلی خود در بخش‌های تأثیرگذار استخدام می‌شدند. در روزنامه‌های آن دوران نیز با خوش‌نامی از اعضای این خاندان یاد شده‌است. مهران اما با بقیه خیلی فرق داشت، نه به این خاطر که به عنوان وزیر اقتصاد و داراییِ ایران انتخاب شد بلکه به خاطر دو سال ریاستش بر بانک مرکزی به شهرت رسید.
اردیبهشت 1394 بود که رسانه‌ها خبر از انتشار کتابی با عنوان «هدف‌ها و سیاست‌های بانک مرکزی ایران، از سال 1339 تا 1357» دادند. پیرمرد بالاخره تصمیم گرفت از یکی از حیاتی‌ترین دوران‌های زندگی خودش به شکلی کامل‌تر بنویسد؛ حسنعلی مهران رئیس کل بانک مرکزی ایران از چهارم آبان 1354 تا 23 بهمن 1356 بود. او در کتاب خود تلاش کرده قصه بانک مرکزی ایران را بگوید، از آنها که در سال 1339 این بانک را راه انداختند و تا سال 1357 یعنی پیش از انقلاب اسلامی آن را اداره کردند. مهران در مقدمه کتابش نوشته: «این کتاب داستان بانک مرکزی ایران و کسانی است که این موسسه را ساختند و آن را از آغاز تا 1357 اداره کردند، مخصوصاً کسانی که در مقام رئیس‌کل بانک مرکزی، مسئولیت نهایی عملکرد این موسسه را در آن سال‌ها بر عهده داشتند.» اما چرا مهران این کتاب را نوشت؟
شاید هرکسی که آن دوران از تاریخ ایران را دیده‌باشد و توانایی نوشتن داشته‌باشد با خودش فکر کند درباره آن دوران بنویسد اما انگیزه حسنعلی مهران برای نوشتن تاریخ بانک مرکزی قدری متفاوت است. او می‌گوید: «هنگام بازنشستگی از صندوق بین‌المللی پول، قرار بود در مجلس ضیافتی که طبق سنت صندوق برای کارمندان بازنشسته برپا می‌شود، نطقی ایراد کنم. در این سخنان نگاهی انداختم به دوران خدمتم در صندوق، مخصوصاً به دوران بازگشت به خدمت در صندوق پس از آنکه اجباراً ایران را ترک کردم. دیدم از آغاز خدمت در صندوق بین‌المللی پول تاکنون، از طریق اداره‌ای که در آن کار می‌کردم با 58 بانک مرکزی دنیا همکاری داشته‌ام. پایه این همکاری‌ها همه برمی‌گشت به ایامی که در بانک مرکزی ایران مشغول به کار بودم. آنچه در زمینه بانک‌داری مرکزی فراگرفتم از بانک مرکزی ایران شروع شد و همان نیز پایه‌ای شد که بر اساس آن، کارهای بیشتری در این زمینه در کشورهای دیگر، با یاری همکارانم در صندوق بین‌المللی پول انجام بدهم. این بود که به فکر نوشتن کتاب افتادم». همین جملات مهران به خوبی نشان می‌دهد که چطور سیستم بانک مرکزی ایران پایه‌ای برای تنظیم سیستم بانک مرکزی بسیاری از کشورهای دیگرِ دنیا شد.
روزهای ریاست
اولین اقدام مهران در بانک مرکزی، انتخاب قائم‌مقام و معاونان کارآمد بود. او که به جای محمد یگانه عهده‌دار این سمت شده‌بود، در نظر داشت قائم‌مقامی از داخل بانک با سوابق ممتد اداری و خبره در امور بانکی انتخاب کند و احمد معمارزاده واجد این شرایط بود. بر اساس گزارش تجارت فردا، بعد از بازنشستگی ضیاء شهیدی از او به عنوان مشاور بانکی دعوت به کار کرد و او به عضویت هیئت عامل درآمد. پس از شهیدی، شاپور معتمدشیرازی از 23 بهمن 1354 به عضویت هیئت عامل رسید. سایر اعضای هیئت عامل بانک مرکزی عبارت بودند از عطاءالله فریدیان دبیرکل شورای پول و اعتبار، شاپور معتمدشیرازی معاون ارزی، جمال حداد معاون اداری، و بهمن همایون معاون اقتصادی بانک. آن دوران یکی از پرچالش‌ترین دوران‌های اقتصاد و سیاست کشور بود که با سیاست‌های بانک مرکزی نیز گره خورده‌بود.
مهران معتقد است سال‌های 1339 تا 1341 دوران تأسیس بانک و تثبیت اقتصاد بوده، سال‌های 1342 تا 1349 دوران توسعه اقتصاد و سال‌های 50 تا 57 دوران رونق نفت بوده‌است. نکته جالب توجه اینجاست که مهران صادقانه اقرار کرده سیاست‌های پولی در دهه 40 با موفقیت و در دهه 50 با عدم توفیق مواجه شده‌است. نرخ بهره واقعی که در دهه 40 معمولاً مثبت بود، در دهه 50 منفی شد که دلیل آن تورم بالا بود. رشد بالای نقدینگی در آن دوران به سبب بیشتر بودنِ ریال تزریقی به اقتصاد نسبت به منابع ریالی لازم جهت واردات، موجب افزایش تورم شد و البته افزایش نرخ بهره نیز امکان‌پذیر نبود. در این دوران سرمایه‌گذاری به سمت ارز و زمین منحرف شد. به صورت کلی در یک نگاه جامع و بی‌طرفانه، در این دوره نیز اقدامات زیادی در راستای توسعه کشور صورت گرفت که شاید برخی با توفیق همراه نشد.
حسنعلی مهران
در سال 1316 در تهران متولد شد. دوران متوسطه را در دبیرستان البرز سپری کرد. دیپلمش را در رشته ریاضی کسب کرد و برای ادامه تحصیل در سال 1334 به انگلستان رفت. در دانشگاه ناتینگهام در رشته علوم سیاسی و اقتصاد مدرک لیسانس خود را دریافت کرد. مدتی در دانشگاه بریستول تدریس کرد و کمی بعد در صندوق بین‌المللی پول مشغول به کار شد. سال 1348 بود که در ایران فعالیت‌های خود را آغاز کرد و در سال 1354 به عنوان رئیس کل بانک مرکزی ایران انتخاب شد. او در کابینه غلامرضا ازهاری به عنوان وزیر امور اقتصاد و دارایی مشغول به کار شد و به این ترتیب نام خود را به عنوان یک از دولتمردهای ایرانیِ دوره پهلوی ثبت کرد. مهران این روزها دوران بازنشستگی‌اش را در واشنگتن سپری می‌کند