تاریخچه بانکداری الکترونیکی در ایران

عصر بانک؛ پرداخت با بانکداری درهم‌تنیده است؛ به‌همین‌دلیل پرداخت الکترونیکی و بانکداری الکترونیکی با یکدیگر مشترکات فراوانی دارند. به نظر می‌رسد که حتی تلاش برای تفکیک آنها نیز امری بی‌فایده است. در یک توضیح کلی می‌توان پرداخت الکترونیکی را عملیات انتقال و جابجایی پول با استفاده از ابزار الکترونیکی برشمرد. پرداخت الکترونیکی می‌تواند به‌عنوان اقدامی مستقل و در بخشی از فرآیند تجارت سنتی بکار رود. همانند آنچه در ارتباط با کارت‌خوان و استفاده از آن در فروشگاه‌های سنتی بکار گرفته می‌شود.

ورود فناوری در دهه 40

تاریخچه بانکداری الکترونیکی در ایران خواندنی است. در سال 1343، بهره‌برداری از دو دستگاه کامپیوتر آی‌بی‌ام-1401، از نسل دوم کامپیوترها (با فواصل زمانی اندک در شعبه مرکزی بانک ملی تهران و شعبه کنسرسیوم نفت آبادان، جایی که اولین دستگاه پردازش داده «Unit Record» را در 1329 و اولین کامپیوتر نسل دوم (آی‌بی‌ام-1620) را نصب‌کرده بود) نصب و مورد استفاده قرار گرفت. در سال 1344 اولین کامپیوتر از نسل سوم یعنی آی‌بی‌ام-360-سری 20 در کفش ملی نصب شد و سپس چند بانک نیز از آن نوع خریداری و استفاده کردند. تا سال 1345 استفاده از کامپیوتر آهنگ‌کندی داشت، ولی پس‌ازآن به دلیل افزایش قیمت نفت و رشد اقتصادی بالای 10 درصد چندین سال پشت سرهم، بخش خصوصی و دولتی اقدام به خرید کامپیوتر در وسعت زیادی کردند. در بخش‌های دولتی و بانک‌ها اصرار به خریدن کامپیوترهای بزرگ بود. در دهه 1350 انحصار آی‌بی‌ام شکست و دیگر برندها خصوصاً ان‌سی‌آر و هانی‌ول نیز وارد ایران شدند.

شرکت دیبا و شرکا در سال 1335، با اخذ نمایندگی انحصاری از ان‌سی‌آر آمریکا آغاز کرد. در سال 1348، این تغییر ماهیتی اساس داد و با مشارکت ان‌سی‌آر دیتون آمریکا و بانک عمران، این شرکت با نام ان‌سی‌آر ایران فعالیت خود را ادامه داد. این شرکت از ابتدا خدمات پردازش کامپیوتری به بانک‌ها ارائه می‌داد. در دهه 1350 در این دهه بانک عمران با خرید سهام این شرکت، استفاده خود را از کامپیوتر شتاب بخشید. ماشین‌های حسابداری الکترونیکی لامپی مدل 449 توسط بسیاری از بانک‌ها خریداری شد. در سال 1348، این شرکت اولین کامپیوترهای خود یعنی ان‌سی‌آر -315 را در شهر اصفهان به بانک ملی و سپس بانک سپه فروخت. در گزارشی تحت عنوان «بررسی مقدماتی انفورماتیک کشور» که در سال 1359 توسط کمیسیون ملی انفورماتیک منتشر شد، درصد توزیع فعالیت‌های کامپیوتری در دولت و مؤسسات دولتی ذکرشده بود که پس از دستگاه‌های حقوق و دستمزد با 18 درصد، امور بانکی 15 درصد، رتبه دوم در اختصاص کامپیوترها به خود را داشت.

در دهه 1350، در مجموعه بانک‌های کشور از 22 کامپیوتر بزرگ و متوسط 85 مینی کامپیوتر استفاده می‌شد. در بانک‌ها دستگاه‌های خدمات اداری و مالی نظیر پرداخت حقوق کارکنان فعال بودند و سپس درزمینه امور بانکی، دستگاه‌های کامپیوتری وام، حساب‌جاری، حساب پس‌انداز و اعتبارات در اغلب بانک‌ها استفاده می‌شد. به دلیل وجود رقابت بین بانک‌ها، آنها بیشتر از سایر صنایع، نسبت به سرمایه‌گذاری و نوسازی تجهیزات کامپیوتری خود اقدام می‌کردند. هم‌چنین تلاش‌هایی برای عبور از دستگاه‌های Batch-Offline به دستگاه‌های آنلاین و Telecommunicate  انجام شد که ابتر ماند. در دهه 1350 تعداد بسیار اندکی کارت‌خوان بانکی توسط بانک ملی با همکاری «ویزا» در برخی از هتل‌ها و فروشگاه‌های خاص شهر نصب گردید.

فناوری بانکداری و پرداخت پس از انقلاب

پس از انقلاب با استدلال اینکه خرید کامپیوتر توسط سازمان‌ها و ارگان‌های دولتی از روی‌نیاز به صرفه نبوده و مدیران دولتی به دنبال رقابت و مهم‌جلوه‌دادن سازمان خود اقدام به خرید کامپیوترهای بزرگ‌تر می‌کرده‌اند، کمیسیون ملی انفورماتیک که برای کنترل اوضاع انفورماتیکی کشور تأسیس‌شده بود، خرید کامپیوتر را منوط به صدور مجوز و تنها از کانال خود به رسمیت شناخت؛ این تصمیم، نهال نوپای بانکداری الکترونیکی را خشکاند. در ماه‌های ابتدایی پس از انقلاب، در بانک مرکزی، بر روی کامپیوتر روکش‌ کشیدند، درب سایت کامپیوتر را بستند و به‌عنوان مظاهر غربی به آنها نگاه می‌کردند.

در اوایل انقلاب، هیئت مدیره شرکت آی‌بی‌ام در ایران تغییر کرد و اعضایی از مدیران منتخب انقلاب اسلامی که در رأس آنها مسیح قائمیان قرار داشت نسبت به تحویل آن و بازسازی و دوباره فعال‌کردن آن اقدام کردند. شرکت جدید بانام داده‌پردازی ایران فعال شد. در ابتدای دهه شصت شرکت ان‌سی‌آر ایران را ترک کرد و بانک ملت که بانک عمران در آن ادغام‌شده بود، 49 درصد و شورای عالی انفورماتیک یا سازمان برنامه‌وبودجه 51 درصد سهام آن را صاحب شدند. در میانه دهه شصت مسیح قائمیان که مدیر انفورماتیک بانک مرکزی، دوره مرحوم نوربخش بود تحرکاتی را جهت فعال ساختن کامپیوترها به انجام رساند. پس از انقلاب تا سال‌های انتهایی دهه 1360 در سیستم بانکی خبری از کامپیوتر نبود. تا اینکه در سال 1370، شرکت ایران ارقام اقدام به ورود تعداد اندکی دستگاه خودپرداز ساخت ان‌سی‌آر نمود. این دستگاه‌ها در دو مدل ان‌سی‌آر 5085 و ان‌سی‌آر 5070 بودند. طی سال‌های بعد شرکت خدمات انفورماتیک اقدام به ورود خودپرداز زیمنس و شرکت ایران ارقام نیز برند بال فرانسه را وارد کردند.

تاسیس شرکت ملی و خدمات انفورماتیک

شرکت ملی انفورماتیک در سال 1369، با زحمات دکتر الهی تأسیس و راه‌اندازی شد، این شرکت توسط بانک مرکزی، بانک ملی، بانک صادرات و چند بانک دیگر باهدف ایجاد تحول و نوسازی در خودکارسازی بانک‌های کشور تأسیس شد. قرار بود که تمامی بانک‌های کشور در این شرکت سهام داشته و این شرکت برای تمامی بانک‌ها راه‌حل‌های خودکارسازی ارائه کند. از جمله بانک‌هایی که با این رویکرد همراهی نکرد، بانک ملت بود. با تأسیس شرکت خدمات انفورماتیک در سال 1372 نوسازی و مدرنیزه‌کردن سیستم بانکی‌کشور وارد مرحله جدیدی شد. اجرای طرح اتوماسیون بانکی در بانک ملی ایران (1375) در سال‌های ابتدایی تأسیس شرکت خدمات انفورماتیک آغاز شد. پس‌ازآن سیستم سپهر در بانک صادرات مشابه سیبا راه‌اندازی گردید. بانک ملت در سال 1373، اقدام به تأسیس شرکت اختصاصی به‌عنوان بازوی اجرایی امور انفورماتیک بانک با نام بهسازان ملت کرد. در سال 1378، بانک ملی ایران نیز اقدام به تأسیس شرکتی مشابه، با نام داده‌ورزی سداد نمود و امروزه بسیاری از بانک‌ها دارای شرکت‌های اختصاصی ICT هستند. در سال 1378، مجموعه‌ای از کارکنان شرکت خدمات انفورماتیک به سرپرستی سید ولی‌الله‌فاطمی‌اردکانی که از آنجا به شرکت لاله کامپیوتر رفته بودند، گرد‌هم‌آمده و شرکتی با نام توسن را تأسیس نمودند. این شرکت برای بانک سامان برای اولین بار اقدام به راه‌اندازی راهکارهای بانکی با استفاده از لینوکس و ویندوز نموده و برای اولین بار در کشور کارکنان بانک سامان از دستگاه‌های گرافیکی و پنجره‌ای شروع به استفاده کردند. در ابتدا راهکارهای توسن به خاطر ساختار ضعیف مخابرات، به‌صورت گسترده (Distributed) پیاده‌سازی گردید. در سال‌های 83 تا 84، تغییرات دستگاه‌های بانکی به‌صورت سیل‌آسا از سوی توسن پایه‌ریزی شد. اولین سامانه بانکداری متمرکز (Core Banking)، راه‌اندازی اینترنت بانک، ایمیل بانک، موبایل بانک و … راه‌اندازی شد و مردم پای دستگاه‌های عابر بانک واسط گرافیکی را مشاهده کردند. در سال‌های ابتدایی توسعه بانکداری الکترونیکی، مخابرات بزرگ‌ترین سد پیشرفت بانکداری الکترونیکی بود. تا قبل از سال 1385، تمامی راهکارهای بانکی بر مبنای عدم اتکا به مخابرات و روی‌آوری به وی‌ست (VAST) و وایرلس بود و خطوط ایکس 25 و ایکس 28 واگذارشده پاسخگوی نیازهای بانکی نبود. از سال 1385 پس از چند سال از تأسیس شرکت دیتا، خطوط پرسرعت در اختیار بانک‌ها قرار گرفت. پس از اعطای مجوز PAP، لایزر اولین شرکتی بود که به ارائه خدمات وایمکس پرداخت و بانک‌ها برای پوشش نقاط جغرافیایی خود از خدمات این شرکت بهره بردند.

/منبع : هفته نامه شنبه