همه چیز درباره بورس کالا و قراردادهای قابل معامله در آن
بورس کالا بازار منسجمی است که تعداد زیادی از عرضه‌کنندگان، کالای خود را عرضه می‌کنند و کالای مربوطه پس از بررسی‌های کارشناسی و قیمت‌گذاری توسط کارشناسان بورس کالا، به خریداران عرضه می‌شود.
در بورس کالا معمولاً کالاهای خام و فرآوری نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و… دادوستد می‌شوند. یکی از مزایای بورس کالا، حضور نهادهای نظارتی و تنظیم‌کننده بازار است که تمامی تولیدکنندگان، مصرف‌کنندگان و تجار کالا با حضور این نهادها، از مزایای قوانین و مقررات حاکم بر بورس برخوردار می‌شوند.
بررسی روند پیدایش و تکامل بورس‌های کالا در جهان حاکی از آن است که این‌گونه بازارها در عرصه اقتصاد کشورها از قرن 19 به بعد در پی پاسخ‌گویی به برخی از نیازمندی‌های اقتصادی و در بسیاری موارد رفع برخی تنگناها و موانع در بازار کالاهای مختلف بوده است.
در واقع نارسایی‌های بازارهای سنتی در شکل نوسانات کاذب و عدم شفافیت در کشف قیمت و فقدان تضمین‌های لازم برای معامله‌گران از مهم‌ترین دلایل راه‌اندازی بورس‌های کالایی در کشورهای جهان بوده است.
در چنین شرایطی وجود بورس‌های کالایی و استفاده از ابزارهای مشتقه به پدید آمدن یک نظام سازمان‌یافته دادوستد و توزیع کالاها در کشورهای مختلف منجر شده و راه ورود به بازارهای جهانی را برای کشورها تسهیل کرده است.
از این‌رو هم‌اکنون صدها بورس کالایی مدرن در سراسر جهان دایر است که از قدیمی‌ترین آن‌ها می‌توان به بورس معروف و تجاری شیکاگو(CME) با 170 سال سابقه، بورس فلزات لندن (LME) با 130 سال سابقه، بورس کالای نیویورک (NYMEX)، بورس کالای توکیو (TOCOM)، بورس کالای شانگهای (SHFE)، بورس کالای هند (MCX) اشاره کرد.
در بورس کالا معمولاً کالاهای خام و فرآوری نشده مانند فلزات، پنبه، گندم، برنج و… دادوستد می‌شوند.
چه کسانی به بورس کالا مراجعه می‌کنند؟
1- گروه اول کسانی هستند که می‌خواهند از ریسک نوسان کاذب قیمت‌ها در امان باشند. در واقع بورس‌های کالا به عنوان عاملی موثر برای کاهش ریسک تولیدکنندگان کالا و مصرف کنندگان عمده در بازار شناخته می‌شود.
2- گروه دوم بر خلاف گروه اول، از نوسانات قیمت استفاده کرده و سود خود را حداکثر می‌کنند. در بورس‌های کالا، این گروه با نام سوداگران (Speculator) شناخته می‌شوند.
بورس کالا در ایران
در راستای تحقق اهداف برنامه سوم و چهارم توسعه که مطابق با آن‌ها شورای عالی بورس موظف به راه‌اندازی و گسترش بورس‌های کالایی در ایران شناخته شده بود، بورس فلزات در شهریور 1382 (نخستین بورس کالایی در ایران) و بورس کالای کشاورزی در شهریور 1383 آغاز به فعالیت کردند.
بر مبنای قانون بازار اوراق بهادار جمهوری اسلامی ایران و با تصویب شورای عالی بورس، شرکت بورس کالای ایران در آذر 1385 با درهم آمیختن بورس فلزات و بورس کالای کشاورزی تشکیل شد و پس از پذیره‌نویسی و برگزاری مجمع عمومی، از مهر 1386 کار خود را زیر نظر سازمان بورس و اوراق بهادار آغاز کرد. گفتنی است ارکان شرکت بورس کالای ایران هم اکنون شامل «مجمع عمومی»، «هیئت مدیره»، «مدیرعامل»، «بازرس/حسابرس» می‌شود.
چه قراردادهایی در بورس کالا معامله می‌شوند؟
همه داد و ستدها در بورس کالا در قالب قراردادهای استاندارد نظیر «نقدی»، «سلف»، «نسیه»، «آتی» ، «اختیار معامله»، «قراردادهای صلح»، «قراردادهای خاص موضوع ماده 10 قانون مدنی» و «معاوضه» انجام می‌گیرد. در ادامه بیشتر با قراردادهای قابل معامله در بورس کالا آشنا می‌شوید.
قرارداد نقدی (Spot)
خریدار کل مبلغ قرارداد را به همراه کارمزد کارگزار، نقدی پرداخت می‌کند و فروشنده نیز می‌بایست کالای مورد معامله را به خریدار تحویل دهد.
قراردادهای معاوضه نفتی جزو قراردادهای معاوضه کالا محسوب می‌شوند.
در این قرارداد خریدار جهت تسویه، تا مدت محدودی پس از انجام معامله فرصت دارد وجه را پرداخت کند و فروشنده نیز باید پس از تسویه کالای مورد نظر را تحویل دهد. به‌طور کلی در این قرارداد که تحویل فوری هم نامیده می‌شود، وجه و کالای مورد مبادله ظرف سه روز کاری مبادله می‌شوند.
قرارداد سلف (Forward)
در معاملات سلف، خریدار مبلغ معامله را در زمان معامله دریافت می‌کند، اما فروشنده کالا را مطابق تعهدش در زمان معامله در آینده تحویل می‌دهد. (بالعکس معامله نسیه)
به‌عنوان مثال ورق فولادی از کارخانه خریداری و هزینه آن پرداخت می‌شود، ولی زمان تحویل آن سه ماه دیگر است. گفتنی است معمولا قیمت سلف پایین‌تر از قیمت نقد کالا است، اما می‌تواند در شرایط خاصی بالاتر از قیمت نقد نیز محاسبه شود.
قرارداد نسیه (Credit)
در این نوع قرارداد پرداخت وجه به صورت نقد و نسیه در سررسید تعیین و توافق شده انجام می‌گیرد، اما تحویل کالا توسط فروشنده باید حداکثر تا سه روز کاری پس از انجام معامله صورت پذیرد. به بیان دیگر خریدار کالا را فوراً تحویل می‌گیرد و بهای آن را در تاریخ سررسید به فروشنده پرداخت می‌کند.
قرارداد آتی (Future)
فروشنده مطابق قرارداد صلح، مقدار معینی از دارایی مشخصی را در مقابل مبلغی معین به دیگری صلح می‌کند. فروشنده دارایی مورد مصالحه را در سررسید مشخص تحویل می‌دهد و خریدار نیز مبلغ مورد مصالحه را در سررسید می‌پردازد. طرفین در قالب شرط ضمن عقد به اتاق پایاپای وکالت می‌دهند که از وجه‌الضمان آن‌ها متناسب با نوسانات قیمت در بورس به‌طرف دیگر واریز کند.
هر یک از طرفین می‌توانند قبل از سررسید با انعقاد قرارداد صلح دیگری، شخص ثالثی را جایگزین خود در قرارداد صلح اولیه نمایند و پس از تسویه، از قرارداد خارج شوند. کلیه قراردادها در زمان سررسید مقرر تسویه خواهند شد.
قرارداد اختیار معامله (Option)
قرارداد اختیار خرید: عرضه‌کننده کالا، حق خرید مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص به‌طرف قرارداد مصالحه می‌کند، بدون آنکه طرف دیگر ملزم به خرید آن باشد. گفتنی است قراردادهای اختیار خرید درباره سکه انجام می‌شود و در حال حاضر معاملات اوراق اختیار خرید سکه هم از سوی خریداران و هم از سوی فروشندگان این اوراق صورت می‌پذیرد.
قرارداد اختیار فروش: قراردادی است که به‌عنوان شرط ضمن عقد لازم که به‌موجب آن (خریدار) حق فروش مقدار معینی از کالایی مشخص و منطبق با استاندارد بورس را در زمان معین و با قیمت مشخص با طرف دیگر مصالحه می‌کند، بدون آنکه طرف دیگر (فروشنده) ملزم به فروش آن باشد.
گفتنی است قراردادهای اختیار فروش نیز درباره سکه انجام می‌شود و در حال حاضر معاملات اوراق اختیار فروش سکه هم از سوی خریداران و هم از سوی فروشندگان این اوراق صورت می‌پذیرد.
قراردادهای معاوضه (Swap)
قراردادهای معاوضه یا سوآپ، از پرکاربردترین و مهم‌ترین قراردادهای تجاری است. به‌طور کلی، در قراردادهای معاوضه، دو جریان ثابت و شناور با یکدیگر مبادله می‌شود. مبنای این گونه قراردادها می‌تواند نرخ بهره، ارز یا کالا باشد. قراردادهای معاوضه، اهمیت اقتصادی و مالی بسیار زیادی در صنعت نفت و گاز دارند.
قراردادهای معاوضه نفتی جزو قراردادهای معاوضه کالا محسوب می‌شوند. این نوع قراردادها، اهمیت بسیار زیادی برای کشورهای دارای موقعیت سوق‌الجیشی همانند ایران دارند.
آنچه امروز به‌عنوان معاوضه در معاملات نفتی رایج است، این است که دولت‌ها یا شرکت‌های تولیدکننده نفت به‌منظور اجتناب از هزینه‌های گزاف حمل‌ونقل و انتقالات طولانی و ریسک‌ها و خطرات ناشی از آن با توجه به موقعیت جغرافیایی یکدیگر مبادرت به انعقاد قرارداد معاوضه‌ای می‌کنند که بر مبنای آن هرکدام نفت مورد نظر را به نزدیک‌ترین محل مصرف انتقال دهد.
/ کارگزاری مفید