یونیکورن چیست و چرا برای اقتصاد کشور مهم است؟
استارت‌آپ‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان امروزه به عنوان بازوهای خلق ارزش برای کشور محسوب می‌شوند. رسیدن به ارزش هر چه بیشتر برای این شرکت‌ها، یکی از اهداف آن‌هاست که می‌تواند اتفاقات خوبی را برای کشور نیز رقم بزند. به همین دلیل، به ارزش تجاری این شرکت‌ها گاهی به عنوان نمادی از رشد زیست‌بوم کارآفرینی و نوآوری در کشورها نیز نگاه می‌شود. از زمان توجه زیست‌بوم‌های کارآفرینی در دنیا به استارت‌آپ‌های با ارزش‌های بالا، این موضوع در ایران نیز به عنوان یک موضوع داغ مورد بحث قرار گرفته است.
فانتزی‌های خلق ارزش در زیست‌بوم کارآفرینی
برخلاف کارخانه‌ها و شرکت‌های تولیدی که با محاسبه قیمت ماشین‌آلات و ساختمان آن‌ها می‌توان ارزش آن‌ها را دانست، ارزش‌گذاری استارت‌آپ‌ها با دشواری‌هایی روبروست. سهم بزرگی از دارایی این کسب‌وکارها معمولا به صورت نامشهود یا ناملموس است و با گذشت زمان و بزرگ‌شدن آن می‌توان با استفاده از ابزارهای دیگری مانند بازار بورس، ارزش آن را محاسبه کرد.
افزایش جذب سرمایه، واگذاری سهام به کارکنان، بررسی ارزش بازار، ادغام و تملیک و ورود به بورس از مواردی است که یک مجموعه استارت‌آپی به کمک آن‌ها می‌تواند ارزیابی ارزش خود را انجام دهد. همچنین با در نظرگرفتن معیارهای مشخصی در مسیر رشد و توسعه استارت‌آپ‌ها نیز می‌توان ارزش آن را بررسی کرد.
با هر روش معتبری که بتوان ارزش یک کسب‌وکار را اندازه‌گیری کرد، اگر مجموع دارایی‌ها و به طور کلی ارزش یک مجموعه استارت‌آپی به بیش از یک میلیارد دلار برسد، با نام شرکت یونیکورن (Unicorn) یا تک‌شاخ شناخته می‌شود.
شرکت یونیکورن در دنیای اقتصاد به معنی این است که یک استارت‌آپ یا کسب‌وکار نوپا و کوچک که با سرمایه ناچیز کار خود را شروع کرده است، طی گذشت زمانی از شروع فعالیت خود به ارزش تجاری بیش از یک میلیارد دلار دست یابد.
از ورود این مفهوم به دنیای استارت‌آپ‌ها، کمتر از 10 سال می‌گذرد. امروزه بیش از ۴۵۰ استارت‌آپ مرز یک میلیارد دلاری شدن را رد کرده‌اند و همچنین اصطلاحات نوظهور دکاکورن و هکتاکورن نیز برای توصیف استارت‌آپ‌های 10 و 100 میلیارد دلاری به ادبیات کارآفرینی اضافه شده است.
اهمیت وجود یونیکورن در زیست‌بوم نوآوری
در عمل، اصطلاح یونیکورن بیش از آنکه برای شرکت‌ها جذاب باشد، مورد علاقه سرمایه‌گذاران است. سرمایه‌گذاران و خطرپذیران مختلف می‌توانند با نگاه به جایگاه یک استارت‌آپ بین مجموعه‌های دیگر در آن سرمایه‌گذاری کنند. از طرفی خودِ استارت‌آپ یونیکورن نیز می‌تواند منبعی الهام‌بخش برای سرمایه‌گذاری و تأمین مالی در کسب‌وکارهای نوپای دیگر باشد. سرمایه‌گذاران یونیکورن به دلیل اندازه بزرگشان، تمایل دارند به صورت خصوصی یا خطرپذیر در کسب‌وکارهای دیگر سرمایه‌گذاری کنند.
وجود یونیکورن در زیست‌بوم استارت‌آپی به خودی خود یک ضرورت حیاتی نیست، اما نشان‌دهنده رشد و توسعه‌یافتگی شرکت‌ها و نظام نوآوری در یک کشور است که این خود باعث می‌شود مسیر همواری برای ورود به بازار جهانی و بین‌المللی برای شرکت‌ها باز شود و استارت‌آپ‌ها بتوانند از این طریق ثروت بالایی را برای یک کشور خلق کنند.
از طرفی وجود یونیکورن در دنیای کسب‌وکارهای نوآورانه، محرک و پیشرانی برای توسعه استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای جدید است و این خود به رشد فعالیت‌های نوآورانه و خلق ثروت برای کشور کمک می‌کند.
شاخص جهانی نوآوری و فرصت‌های مناسب برای جذب بازار خارجی
برای سنجش شرایط و وضعیت زیست‌بوم نوآوری و مقایسه آن با دیگر کشورها، سنجه‌ها یا شاخص‌های مختلفی وجود دارد که می‌توان از آن‌ها استفاده کرد. سنجه‌های نوآوری به کمک داده‌های آماری در ادوار مختلف زمانی یا به کمک پیمایش‌های نوآوری در شرکت‌ها و بخش‌های فعال در زیست‌بوم به دست می‌آید.
برای این کار سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD) ضوابط و دستورالعمل‌های سنجش نوآوری کشورها را با در نظر گرفتن جنبه‌های گوناگون نوآوری و هزینه عملکردهای نوآورانه تحت عنوان شاخص جهانی نوآوری (Global Innovaton Index – GII) اعلام می‌کند. شاخص جهانی نوآوری در دل خود 81 سنجه مختلف را در نظر می‌گیرد که تصویری جامع از زیست‌بوم نوآوری یک کشور را ارائه می‌دهد.
در شاخص‌های جهانی نوآوری، دو حوزه مهم ورودی‌ها و خروجی‌های زیست‌بوم نوآوری مورد بررسی قرار می‌گیرد. این شاخص‌ها در 7 رکن «نهادی»، «سرمایه انسانی و تحقیقات»، «زیرساخت‌ها»، «پیچیدگی بازار»، «پیچیدگی کسب‌وکار»، «خروجی‌های دانشی و فناورانه» و «خروجی‌های خلاقانه» جایگاه کشورهای مختلف را بر اساس آمار هزینه‌های انجام‌شده مشخص می‌کنند. در هر یک از این ارکان مختلف، چندین شاخص آماری مختلف اندازه‌گیری و پایش می‌شود.
وجود یونیکورن در بین شرکت‌های استارت‌آپی یک کشور نیز نشان‌دهنده آن است که بستر مناسبی برای سرمایه‌گذاری مهیاست و بازارهای خارجی می‌توانند در این شرکت‌ها سرمایه‌گذاری کنند و محصولات و فناوری‌های مورد نیاز خود را از آن تأمین کنند و همچنین از طرفی باعث بالارفتن رتبه شاخص نوآوری کشور و زمینه‌سازی اعتماد دیگر کشورها به بازار می‌شود.
نگاهی به وضعیت زیست‌بوم نوآوری در ایران
از شکل‌گیری زیست‌بوم نوآوری ایران کمتر از 15 سال می‌گذرد و نتایج بررسی شاخص جهانی نوآوری که در سال 2022 اعلام شد، نشان می‌دهد ایران توانسته است از میان 132 کشور مورد بررسی، به جایگاه 53 جهانی دست یابد. همچنین این رتبه به معنی قرار گرفتن در جایگاه دوم از میان 10 کشور آسیای مرکزی و شرقی است.
بررسی وضعیت زیست‌بوم نوآوری ایران به کمک شاخص‌های جهانی نشان می‌دهد که کشور ایران در بسیاری از شاخص‌ها فراتر از انتظار عمل کرده و توانسته است در زمانی سریع به میزان نوآوری مطلوب دست یابد، اما در برخی از مؤلفه‌ها مانند میزان تنظیم‌گری در زیست‌بوم هنوز ضعف جدی دارد.
از نقطه نظر وجود یونیکورن نیز بررسی‌ها نشان می‌دهد که چندین استارت‌آپ در زیست‌بوم نوآوری ایران مستعد یونیکورن شدن هستند، اما تا به حال نشانه‌های واضحی از ارزش میلیارد دلاری کسب‌وکارهای ایرانی مشاهده نشده است.
ادعاها و وعده‌ها در خصوص دستیابی به تک‌شاخ ایرانی
ایجاد 5 استارت‌آپ یونیکورن تا سال 1400، از مواردی بود که محمدجواد آذری جهرمی، وزیر پیشین فناوری اطلاعات و ارتباطات، در ابتدای دوران وزارتش وعده داده بود. با این وجود، محاسبات روی روند رشد نوپاهای زیست‌بوم و نتایج احتمالی برجام برای جذب سرمایه خارجی جواب نداد و در نهایت این هدف محقق نشد. سورنا ستاری، معاون سابق علمی و فناوری ریاست جمهوری هم به صورت مستقیم و غیرمستقیم به برنامه‌ریزی برای شکل‌گیری تک‌شاخ‌های ایرانی اشاره کرده بود.
از طرف دیگر، چندین شرکت استارت‌آپی بزرگ ایرانی نیز ادعای رسیدن به ارزش میلیارد دلاری را مطرح یا پیش‌بینی کرده بودند که پس از مدت کوتاهی از طرح این ادعاها بدون اثبات به فراموشی سپرده شدند.
ظهور یونیکورن در کشورهای همسایه ایران
از زمان شکل‌گیری زیست‌بوم کارآفرینی در کشور، خبر «ظهور اولین یونیکورن در کشور» مورد انتظار بسیاری از فعالان و صاحبان کسب‌وکارهای استارت‌آپی است. این زیست‌بوم در کشور ایران، با وجود اینکه زودتر از کشورهای منطقه ایجاد شده است، اما هنوز یونیکورنی در آن متولد نشده است.
بررسی گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد در کشورهای اطراف ایران، ترکیه با 6 یونیکورن، امارات با 4 و ارمنستان و مصر هر کدام با 1 یونیکورن توانسته‌اند زیست‌بوم استارت‌آپی خود را ارتقا دهند. گزارش‌ها حاکی از آن است که برخی از شرکت‌های استارت‌آپی ترکیه از ارزش 10 میلیارد دلاری نیز عبور کرده‌اند و تبدیل به دکاکورن شده‌اند.
یکی از دلایل شکل‌گیری یونیکورن و به طور کلی بالا رفتن ارزش استارت‌آپ‌ها، افزایش میزان سرمایه‌گذاری در آن‌هاست. در بین کشورهای همسایه ایران، امارات با ۱.۸ میلیارد دلار و ترکیه با ۱.۶ میلیارد دلار بیشترین میزان سرمایه‌گذاری استارتاپی در سال ۲۰۲۲ را داشته‌اند. عربستان، مصر و بحرین، به ترتیب با سرمایه‌گذاری 907، 736 و 124 میلیون دلاری در جایگاه‌های بعدی قرار می‌گیرند.
میزان سرمایه‌گذاری استارتاپی در ایران با استناد به منابع مختلف، به میزانی بین ۲۰ تا ۵۴ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ است. قطر، کویت، عراق و اردن نیز هم‌سطح با ایران هستند.
چرا در ایران یونیکورن نداریم؟
نگاهی به مبالغ سرمایه‌گذاری استارت‌آپی نشان می‌دهد که میزان آن رابطه مستقیمی با تعداد یونیکورن‌های هر کشور دارد. بنا به گزارشات، مبلغ سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌های ایران کم است و یکی از دلایل آن را می‌توان تورم موجود در کشور و نامناسب بودن بسترهای سرمایه‌گذاری دانست، اما از طرفی، به رسمیت شناختن دارایی‌های نامشهود در بورس که اخیرا محقق شده است، می‌تواند مسیر همواری را برای جذب سرمایه باز کند.
یکی دیگر از دلایل شکل‌نگرفتن یونیکورن در زیست‌بوم نوآوری ایران این است که زنجیره ارزش محصولات در بسیاری از صنایع، آن‌طور که باید، شکل نگرفته است و نتیجه آن را می‌توان در آمار بالای خام‌فروشی در کشور نیز دید. به دلیل عدم اقبال صنایع به فناوری‌های دانش‌بنیان و تحقیق و توسعه، نوآوری‌ها نمی‌تواند رشد کند و به یونیکورن تبدیل شود.
در یک سال اخیر، رویکردهای حمایتی از شکل‌گیری زنجیره ارزش، در حال تغییر از یارانه انرژی به اعتبار مالیاتی تحقیق و توسعه است که می‌تواند نقش مثبتی در افزایش فعالیت‌های نوآورانه، سرمایه‌گذاری در استارت‌آپ‌ها و دانش‌بنیان‌ها ایفا کند.
برنامه‌های جدید برای دستیابی به یونیکورن
روح‌الله دهقانی فیروزآبادی، معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری، رسیدن به 10 ابرشرکت، با تجمیع پروژه‌ها و ساخت خوشه‌های کسب‌وکاری (کنسرسیوم‌سازی) در 3 سال آینده را به عنوان یک هدف جدی در معاونت مطرح کرده است.
پیش‌تر نیز، وی به خرید استارت‌آپ‌های کوچک توسط شرکت‌های بزرگ‌تر و تبدیل شدن به یونیکورن اشاره کرده بود و به نظر می‌رسد برنامه معاونت علمی و فناوری در دوره جدید، ترغیب شرکت‌ها برای پیوستن به یکدیگر و ترکیب آن‌هاست و به احتمال زیاد، اولین یونیکورن‌های ایرانی از این طریق ایجاد خواهند شد.
دهقانی، خوشه‌سازی شرکت‌ها و همکاری با شرکت‌های خارجی را نیز در کنار تأمین مالی، به عنوان نیاز ضروری زیست‌بوم دانش‌بنیان برای افزایش نقش‌آفرینی در اقتصاد کشور می‌داند و باید دید توجه معاونت به رشد زیست‌بوم دانش‌بنیان و کارآفرینی در کشور، منجر به شکل‌گیری شرکت‌های ارزشمند میلیارد دلاری یا تک‌شاخ‌های خصوصی خواهد شد یا خیر.