چالش‌ها و فرصت‌های توسعه قراردادهای هوشمند
در حال حاضر عمده قراردادهای هوشمند در شبکه اتریوم پیاده سازی می‌شود و در واقع ارزش شبکه اتریوم را شارژ می‌کند. این نوع از قراردادها که البته هنوز در نظام‌های حقوقی برای دعواهای آتی آنها به نتایج دقیق و کاملی دست نیافته‌اند، در آینده نه چندان دور تغییر شکل زیادی در حوزه‌های تجاری، داخل سازمانی نظیر اتوماسیون، تسهیل در تبادل اطلاعات، توسعه بازارهای جدید و تکمیل زنجیره ارزش به صورت خودکار ایجاد خواهد کرد.
البته با گسترش استفاده از قراردادهای هوشمند، مسائل مربوط به قانون، حریم خصوصی و اطلاعات مالی برای جوامع تجاری و حکومت‌ها مطرح خواهد شد که نیاز به توسعه قوانین و استانداردهای جدیدی را ایجاد می‌کند. برای شناخت بهتر این نوع از قراردادها و چالش‌هایی که مسیر توسعه قراردادهای هوشمند با آنها مواجه است، با امیرعباس امامی، پژوهشگر حوزه رمزارز به گفت‌و‌گو نشستیم. امامی معتقد است آگاهی کم و نیاز به آموزش مهمترین چالش قراردادهای هوشمند است.
قرارداد هوشمند اساسا چیست و چه کاربردهایی دارد؟
قرارداد هوشمند یک کد کامپیوتری است که توسط نودهای یک بلاکچین و درواقع توسط سرورهایی که شبکه بلاکچین را می‌سازند، اجرا می‌شود. با توجه به این که شبکه بلاکچین شفاف و غیرقابل دستکاری است، اگر شما یک قرارداد هوشمند یعنی یک کد کامپیوتری را بنویسید که به صورت فرضی یک قرارداد را بر حسب یک شرط پشتیبانی کند، غیرقابل دستکاری شده و به صورت خودکار اجرا می‌شود. نکته کلیدی همین است که به صورت خودکار اجرا می‌شود. به همین دلیل دامنه کاربردی گسترده‌ای دارد. البته طبیعتا الان هنوز فراگیر نشده است. اما نمونه‌هایی در دنیا وجود دارد که درواقع از اینها دارد استفاده می‌شود.
می‌توانید به نمونه شاخصی اشاره کنید؟ یعنی یک اتفاق خاصی که قراردادش توسط قراردادهای هوشمند نوشته شده باشد؟
به دلیل آن که قراردادهای هوشمند اولا برای نقل و انتقالات مالی استفاده می‌شود و هنوز اغلب از لحاظ زیرساخت حقوقی کشورها شناخته‌شده نیست، فراگیری‌اش به آن شدت نیست و بیشتر به صورت پایلوت اجرا می‌شود. البته این قراردادها در حوزه‌های مختلفی کاربرد دارند. یکی از حوزه‌ها مدیریت زنجیره تامین است، موضوع دیگر به نیز به قراردادهای بیمه مربوط می‌شود. فرض کنید می‌خواهید یک قرارداد بیمه‌ای را منعقد کنید که اگر بلی پرواز شما به تاخیر خورد، خسارت از طرف شرکت هواپیمایی به شما منتقل شود. به صورت عادی ممکن است شرکت بگوید من این کار را می‌کنم و ممکن است بعضی مواقع‌انجام بدهد یا ندهد. ولی وقتی شما این را قرارداد هوشمند می‌کنید، به محض اینکه شرط قرارداد (به طور مثال تاخیر بیشتر از یک ساعت) فعال شود، قرارداد عملیاتی خواهد شد و مبلغ جریمه را از حساب رمزارزی آن شرکت هواپیمایی یا آن شرکت بیمه‌ای به حساب شما به صورت اتوماتیک‌وار حتی بدون اینکه شما درخواست داده باشید، ارسال می‌کند و شما مطمئن هستید که این اتفاق می‌افتد. همین الان در دنیا شرکت بیمه‌ای AXA درواقع این خدمات را می‌دهد؛ یعنی شما وقتی بلیت‌تان را می‌خرید، می‌توانید یک بیمه‌نامه هم بخرید بابت تاخیر یا لغو و آن قرارداد هوشمند به صورت اتوماتیک‌وار دیتابیس‌های مرتبط با پروازها و تغییراتشان را چک می‌کند و به محض اینکه آن شرط برقرار شود و تاخیر اتفاق بیافتد، ماشه زده می‌شود و نقل و انتقال به حساب شما انجام می‌شود. اکنون والمارت هم برای پشتیبانی زنجیره تامین و حفظ برای اصالت کالاها از این نوع قراردادها استفاده می‌کند.
درواقع چیزی که الان ما استنباط می‌کنیم فارغ از مباحث تکنولوژیک این است که ضمانت اجرای این قراردادها از قرارداد سنتی بیشتر است.
صد درصد. در واقع یکی از مزیت‌ها و ارزش‌های قراردادهای هوشمند این است که وقتی قراردادی امضا شود و بر بسترهای بلاکچین سوار شود، دیگر هیچ کس نمی‌تواند زیر آن بزند، زیرا ضمانت‌های اجرایی در داخل قرارداد لحاظ شده‌است.
دامنه دربرگیری ضمانت اجرا، محدودیتی هم دارد؟
دامنه دربرگیری از لحاظ تکنیکالی محدودیتی ندارد، ولی از جهت قوانین و مقررات و فراگیری، ویژگی‌های خاص خود را دارد. یکی از بخش‌های مهم این موضوع بحث انتقالات پولی و بحث‌های حقوقی هست که کار را تا حدی دشوار می‌کند زیرا هنوز زبان مشترک و استانداردی هنوز بین این دو مفهوم شکل نگرفته و یا بهتر است بگوییم قرارداد هوشمند به عنوان یک تکنولوژی و یک پدیده جدید هنوز به بلوغ کامل خودش نرسیده‌است. یکی از ویژگی‌ها و زوایای مهم این قراردادها، غیرقابل دستکاری بودن آنهاست. یعنی اگر شما یک قرارداد هوشمند با کسی منعقد کنید و سپس متوجه ایرادی شوید، آن ایراد دیگر قابل اصلاح نیست، مگر اینکه دو طرف توافق کنند که این قرارداد را با یک قرارداد دیگری جایگزین کنند. ولی اگر توافق نکنند، غیرقابل اصلاح است. به همین دلیل حساسیت روی آن زیاد است. بالاخره قراردادهایی که روی کاغذ می‌نویسیم یکسری مواردی دارد که می‌توانیم اصلاحش کنیم، ولی وقتی روی بلاکچین می‌آید غیرقابل تغییر می‌شود. بنابراین استفاده از آن تا حدی سخت است. یا اگر هکی اتفاق بیافتد یا اختلالی رخ دهد، ممکن است ارجاع به دادگاه و مسائلی از این قبیل دشوار به نظر بیاید.
سوالی که دارم این است که این قراردادهای هوشمند در هیچ کجای دنیا توسط نهادهای ناظر پذیرفته نشده‌اند؟
من خبر خیلی موثق خاصی نشنیدم که جایی قراردادهای هوشمند را در یک چارچوب حقوقی جدی پذیرش کرده باشند. اما به طور کلی اگر توافقی که من و شما با همدیگر داریم ناقض قوانین نباشد، مشکل قانونی ندارد. تا زمانی که مسیر رشد و توسعه این نوع از قراردادها سرشار از آزمون و خطا باشد، نهاد حاکم و قانونگذار نیز چالش پذیرش آن را دارد.
پذیرفتن آنها توسط نهادهای ناظر حقوقی-حاکمیتی چه تاثیری می‌تواند در بهبود شرایط داشته باشد؟
قطعا فراگیری یک پدیده نیاز به یک بستر نظارتی حاکمیتی دارد؛ یعنی حتما باید مورد نظارت قرار بگیرد تا خیلی از شرکت‌ها بیایند و استفاده کنند. اما از آن طرف تا یک تکنولوژی به بلوغ نرسد و در این مسیر تجربیاتی رخ ندهد و اصطلاحا باگ‌ها و ایرادهای آن درنیاید، برای قانونگذار ناشناخته است و برای یک پدیده ناشناخته هم نمی‌تواند مقدمات پذیرش و نظارت را فراهم کند.
بنابراین باید منتظر باشیم تا یک فراگیری در خود اکوسیستم، افراد پیشرو، نهادها و سازمان‌های پیشرو ایجاد شود و اشکالات آن دربیاید و بعد با کمک همان نهادها قوانین و مقرراتی نوشته شود تا بتواند در فرآیندهای قانونگذاری کشورها مصوب بشود.
انعقاد قراردادهای هوشمند به چه طریقی انجام می‌شود؟
کد هر قرارداد در شبکه بلاکچین نوشته می‌شود. به طور مثال اتریوم یک شبکه/یک بلاکچین عمومی است. یعنی شما هم اصطلاحا در خواندن بلاکچین به عنوان یک فرد مجاز هستید و همچنین با روش‌هایی می‌توانید چیزهایی را روی این بلاکچین ارسال کنید یا اصطلاحا بنویسید؛ یعنی هم read و هم write آن برای عموم آزاد است و به مجوزی نیاز نیست.
قرارداد هوشمند در بخش رایت آن تعریف می‌شود.. یعنی من می‌خواهم یک کد بنویسم و بفرستم که در شبکه بلاکچین ثبت شود. شما برای این کار نیاز به مجوز از هیچ کسی ندارید. خودتان مستقلا می‌توانید یک قرارداد هوشمند را اصطلاحا روی شبکه بلاکچین deploy بکنید و هیچ نیازی به هیچ صرافی‌ای ندارید. اگر یک دانش حداقلی فضای بلاکچین کدنویسی و اینها وجود داشته باشد، نرم‌افزارهایی وجود دارند که شما می‌توانید این کار را انجام دهید. بنابراین اصلا نیاز به صرافی نیست، اما وقتی یک قرارداد هوشمند اجرا شد و در آن قرارداد هوشمند دو کیف پول (کیف رمزارزی) معرفی کردید و پس از پایان قرارداد، قصد تبدیل پول یا استفاده ثانویه دیگری از آن پول را دارید، باید به صرافی بروید.
در واقع وقتی تعداد این قراردادها زیاد شود مثل همان شبکه اتریومی که شما گفتید، بر ارزش اتریوم تاثیر می‌گذارد؟
بله. چون برای اجرای قرارداد هوشمند با پرداخت هزینه اجرای آن قرارداد و پردازشی که در آن شبکه انجام می‌شود، همراه است. بنابراین وقتی تعداد اینها زیاد بشود، تقاضا برای توکن آن شبکه افزایش پیدا می‌کند و چون افراد زیادی قراردادهای هوشمند را آنجا اجرا خواهند کرد، طبیعتا بر توکن آن شبکه تاثیرگذاری قیمتی معناداری خواهد داشت.
در مسیر توسعه قراردادهای هوشمند، چه چالش‌های دیگری وجود دارد؟
بزرگ‌ترین چالش، چالش دانشی و آموزشی هست. بسیاری از افراد آگاهی ندارند بابت اینکه اصلا قراردادهای هوشمند چیست و چه کارکردی دارند و مزایا و ریسک‌های آن را نمی‌شناسند. اصطلاحا ملموس نشده است؛ مثلا شما همین بحث ال‌سی را خیلی راحت می‌توانید با قراردادهای هوشمند پیاده‌سازی کنید بدون اینکه نیاز به بانک داشته باشید. بانک درواقع یک واسطه است که می‌آید یک تراستی برقرار می‌کند. همین تراستی را قرارداد هوشمند می‌تواند روی بحث ال‌سی برای مراودات تجاری برقرار کند. اما چون افراد آگاهی ندارند و پدیده‌ی جدید و غیرفراگیری به شمار می‌آید، از آن استفاده نمی‌شود.
شما تا حالا از قراردادهای هوشمند استفاده کردید؟
به عنوان شخصی برای کسب و کارهای شخصی‌ام بله، اما به عنوان اینکه از آن برای یک تجارت بین‌المللی استفاده کنم، خیر.
نتیجه استفاده شما از قرارداد هوشمند چه بوده است؟
نحوه استفاده من به این شکل بوده که ما یک اپلیکیشن غیرمتمرکز داشتیم و آن اپلیکیشن برای اینکه کار کند از چندین قرارداد هوشمند تشکیل شده بود که هر یک از آنها، در خدمات‌دهی سرویس مخصوصی را می‌دادند. نتیجه این پروژه موفقیت آمیز بود.